Najveći sprski dobrotvori (12): Milioni za maticu
Veliki srpski rodoljub Mihajlo Pupin Idvorski nije bio poznat samo kao naučnik svetskog glasa, nego i jedan od najvećih dobrotvora obrazovanja i kulture u matici.
Prvi dobrotvorni fond je osnovao 1914. pod imenom Pijade Aleksić-Pupin, u znak sećanja na majku Pijadu, koja mu je utrla put do Amerike gde je postigao ogroman naučni uspeh. Svake godine iz tog fonda su na Svetosavskim akademijama nagrađivani najbolji učenici iz oblasti književnosti, istorije, ali i guslarstva sa pesmama koje je prikupio Vuk Stefanović Karadžić, kako je Pupin naglasio u osnivačkom aktu Zadužbine.
Sećanje na bližnje
Rođen u Idvoru 1858, malom banatskom selu za koje je kasnije govorio da se nije moglo naći ni na geografskoj karti, Mihailo se već u osnovnoj školi željom za učenjem izdvajao od ostalih đaka. Na nagovore majke, otac Konstantin ga je poslao u više razrede u Pančevo, a tamošnji učitelji ga preporučili za studije u Pragu.
Želeći da krene stopama fizičara, naročito istraživača elektriciteta, mladić je doneo smelu odluku. Sa malo novca koje je imao, 1874. kupio je brodsku kartu za Njujork, gde nikoga nije poznavao. Izdržavajući se na razne načine, pa i kao seoski i fabrički radnik, pet godina kasnije Pupin je položio prijemni ispit za studije na Univerzitetu Kolumbija u Njujorku. Nekoliko godina kasnije, odličnom diplomcu je fakultet ponudio stipendiju za Univerzitet u Kembridžu, u Velikoj Britaniji.
Narodni dom Mihajla Pupina i Ifvoru
Putovanje je produžio ka Nemačkoj i na Berlinskom univerzitetu 1889. odbranio doktorsku disertaciju. Kako je obećao, vratio se na Kolumbiju i preuzeo katedru za matematiku, ali tu nije bio samo profesor. Znatan deo radnog dana provodio je u laboratorijama. Proslavio se izumima u telekomunikacijama, radio u tehnici i radiologiji. Imenovan je za predsednika Akademije nauka države Njujork i izabran za člana Nacionalne akademije SAD.
Tokom Prvog svetskog rata u Americi je organizovao dobrovoljce i prikupljao pomoć za Srbiju i Crnu Goru.
Posredstvom Crvenog krsta poslao je pomoć vrednu 140 miliona dolara. Svojom ličnom imovinom garantovao je isplatu oružja obezbeđenog za srpsku vojsku pred odsudne bojeve na Solunskom frontu. Fond sa svojim imenom Pupin je osnovao 1926. i namenio ga pomoći crkveno-školskoj opštini u rodnom Idvoru, srpskom društvu Privrednik i vojvođanskim đacima na poljoprivrednim školama. Fond je ukazom odobrio kralj Aleksandar Karađorđević.
Mihajlo Pupin uložio je i milion dolara u osnivanje zadužbine pri Narodno-istorijsko-umetničkom muzeju u Beogradu odakle su se kupovala srpska umetnička dela za muzej i izdavanje publikacija srpskih starina. Ova zadužbina je osnovana 1932, a odlukom osnivača, rukovođenje je Srpskoj kraljevskoj akademiji nauka. Odatle su se pomagala objavljivanja dela iz književnosti i arheologije, monografija o manastiru Dečani i finansirana arheološka istraživanja. Rodnu grudu je Mihajlo Pupin poslednji put posetio 1921. godine.
Umro je 1935, a posle Drugog svetskog rata njegovi fondovi su doživeli žalosnu sudbinu svih srpskih zadužbina i zadužbinara, koji su nestali u zaboravu naroda.
U to doba, prvih decenija 20. veka postojalo je u Srbiji više od 30 fondova koje su osnivali dobrostojeći ljudi iz raznih ličnih razloga, a koji nisu pripadali krugu poznatih i slavnih Srba. Ovakvih fondova bilo je u Mladenovcu, Vršcu, Požarevcu, Novom Sadu, Senti, Jagodini, Natalincima, Selevcu, Cerovcu, a jedan se posebno isticao u srpskoj prestonici.
Kada je Milutin Lacković, učenik drugog razreda gimnazije u Beogradu, nesrećnim slučajem poginuo, neutešni roditelji Vladimir i Mileva našli su smisao daljeg življenja u tome što će činiti dobro tuđoj deci. Otac Vladimir, poznati beogradski sudija i vlasnik ugledne advokatske kancelarije, bio je imućan čovek. Sa suprugom je osnovao 1911. godine Fond za odevanje siromašnih đaka nižih razreda gimnazije i Realke u Beogradu i nazvao ga imenom preminulog sina.
U fond su uložili 2.000 zlatnih dinara i imanje sa tri stambene zgrade na uglu današnjih Terazija i Sremske ulice. Fond Milutin Lacković je oživeo ukazom kralja Petra Prvog 1914. godine, a jedan od upravnika bio je Slobodan Jovanović, čuveni pravnik, istoričar i političar, tada profesor Beogradskog univerziteta. Ovakvih fondova, proisteklih iz raznovrsnih motiva, bilo je početkom 20. veka tridesetak, u Mladenovcu, Vršcu, Požarevcu, Novom Sadu, Senti, Jagodini, Natalincima, Selevcu, Cerovcu.
Blagodarnost materiU osnivačkom aktu Fonda Pijade Aleksić-Pupin, darodavac je otkrio šta ga je navelo na ovaj korak: želeo je da izrazi "blagodarnost materi koja ga je pod teretom teških žrtava uputila iz seoske škole u višu varošku školu, mada sama u svom detinjstvu nije videla ni seosku školu niti je ikad imala prilike da izuči veštinu pisanja i knjige. Ja sam uveren da danas ima veliki broj takvih srpskih matera u novooslobođenim krajevima, pa zato rado otkidam od mojih usta da njima malo olakšam teret školovanja njihovih sinova."
Borba za BanatNa Londonskoj mirovnoj konferenciji 1913. godine Mihajlo Pupin je nesebično pomagao srpsku delegaciju i tada je, samo zahvaljujući njegovim ličnim vezama sa američkim predsednikom Vudroom Vilsonom, Srbiji pripao deo severnog Banata iako je taj deo odlukom velikih sila već bio namenjen Rumuniji. Pupin je učestvovao i na mirovnoj konferenciji održanoj u Parizu 1919. godine, braneći stavove i namere nove države južnih Slovena u kojoj se najzad našao i njegov Idvor. |
Zadužbinu Jovanijanum je osnovao 1908. godine Jovan Jovanović, lekar iz Vlasotinaca, inače rođeni Smederevac. Dok je bio đak izdržavao se službujući po boljim kućama i podučavajući slabije đake. Taman što je krenuo na studije prava, doživeo je dva teška udarca sudbine koja su mu najverovatnije odredila dalji životni put.
Najpre mu je umrla najmilija sestra Sava, ostavivši tek rođene kćeri Anastasiju i Persidu, o kojima se Jovan doživotno starao. Potom je ostao i bez voljene devojke Smilje, lepotice iz ugledne kuće Milosavljevića. Smilja je umrla, kako je Jovan do kraja života tvrdio, zbog nebrige lekara. Umesto da postane pravnik, on je kao državni pitomac otišao u Beč i tamo završio studije medicine. Sa diplomom Bečkog univerziteta dr Jovan Jovanović se vratio u Beograd, ali ga tu više ništa nije vezivalo.
Sa mladalačkim žarom odlučio je da se posveti plemenitom cilju, borbi protiv zaostalosti i primitivizma, vradžbina i nadrilekarstva najpre u knjaževačkom, a potom i timočkom, vranjskom i pirotskom okrugu. U ratnim godinama je kao sanitetski poručnik odlikovan Spomenicom i Medaljom kralja Petra Prvog.
Umro je 1909. u Karlovim Varima tražeći lek za svoje bolesti. Telo dr Jovana Jovanovića je preneto u Beograd i sahranjeno na Novom groblju u Beogradu uz velike državne počasti.
Poseban zadatak
Doktor Jovanović je testamentom odredio osnivanje Jovanijanuma, za školovanje lekara i pravnika, štampanje naučnih dela i nagrađivanje vrednih akademskih rasprava. Ova zadužbina je imala i poseban zadatak, da izdržava bolesne i sirote devojke, pa je u tu plemenitu svrhu dobar deo fonda potrošen u Smederevu, Vranju i Vlasotincu. Godine 1946. godine Jovanijanum se pretopio u Fond za nauku. Razdoblje nacionalizacije u Federativnoj narodnoj republici Jugoslaviji, koje se proteglo više od decenije, do 1957. godine, gotovo da je uništilo sve tragove raširenog srpskog zadužbinarstva, ostavljajući zgrade kojima je odavno promenjena namena, dok su bogati fondovi nestali u nepovrat, kao i imena nekada poznatih i poštovanih darodavaca.
