Priče o životu najznamenitijih srpskih žena XIX i prve polovine XX veka, od knjeginje Ljubice Obrenović pa sve do Milunke Savić i Marije Mage Magazinović su svedočanstvo o jednom vremenu i često tragičnoj sudbini mnogih majki, supruga i kćeri. U vremenu nastajanja nove srpske države, cenu socijalnog i duhovnog raslojavanja društva, mukotrpnog i sporog nastajanja srpske inteligencije, najviše su plaćale žene. Zato je malobrojnim obrazovanim damama, poput Katarine Ivanović, Milice Stojadinović Srpkinje, Mine Karadžić ili Nadežde Petrović, bilo veoma teško da zauzmu i ostvare mesto koje im je po vrednosti pripadalo. Njihove sudbine predstavila je istoričarka Ljiljana Čubrić u knjizi “Spomenar – znamenite žene srpske”.
Jelisaveta Načić bila je pionir u svom poslu. Kao prva žena inženjer arhitekture u Srbiji, diplomiravši na Tehničkom fakultetu u Beogradu, prokrčila je put mnogim kasnijim generacijama žena graditelja. Ona je ujedno i prva žena koja je radila na ulepšavanju prestonice srpske države, tada još malog Beograda.
Put afirmacije arhitekture kao profesije kojom se mogu baviti i žene, a kojim je Jelisaveta prošla, bio je težak i trnovit. Neshvatanje konzervativne sredine u kojoj je živela sigurno je teško doživljavala. I pored toga, susrećući se s mnogim nedaćama, Načićeva je uspela da se izbori za mesto priznatog, cenjenog stručnjaka i svojim delima da snažan lični pečat i prepoznatljiv osobeni izraz.
Veliki podvig
Prva nastava arhitekture u Srbiji počinje na beogradskom Liceju 1841. godine, predmetom građanska arhitektura. Pet godina kasnije osnovana je i prva Inženjerska škola, koja, međutim, nije dugo radila. Godine 1863. iz Liceja nastaje Tehnički fakultet, na kojem se 1896. osniva Arhitektonski odsek. Početkom XIX veka s tog odseka izlaze prvi školovani inženjeri arhitekture u Srbiji, među njima i prva žena arhitekta Jelisaveta Načić.
Jelisaveta je rođena 1878. godine u Beogradu, u trgovačkoj porodici s mnogo dece, od kojih je većina umrla još u ranom detinjstvu. Kao odlična učenica, sklona tehničkim naukama, upisala se 1896. na tek osnovani Arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta u Beogradu. To je bio veliki podvig jer, ne treba zaboraviti, krajem XIX veka, u maloj sredini kakva je bila Srbija, preovladavalo je mišljenje da žene ne bi trebalo da se školuju i rade, već treba da misle na udaju, kuću i porodicu. U najboljem slučaju, mogle su se školovati za učiteljice ili nastavnice.
Kao veoma vredna studentkinja, Jelisaveta je već 1900, u svojoj dvadeset drugoj godini, diplomirala na Arhitektonskom odseku Tehničkog Fakulteta u Beogradu i postala crtač u Ministarstvu građevina. Neki viši položaj joj, kao ženi, ma koliko bila stručna, u početku nije bio dostupan. Ipak, položivši dodatni ispit 1902. godine postala je jedan od glavnih arhitekata Beogradske opštine, gde će vredno raditi sve do izbijanja Prvog svetskog rata.
Radnički stanovi
Njen prvi posao u Beogradskoj opštini bio je izvođenje radova na uređenju Malog Kalemegdana, prema projektu tada čuvenog arhitekte Dimitrija Leka. Velike dekorativne kamene barokne stepenice kojima se sa Savske aleje silazi u Parisku ulicu, kao i ograda Savske aleje sa vazama na kamenim postamentima u stilu secesije, koja je, nažalost, porušena u Prvom svetskom ratu, deo su projekta uređenja Velikog Kalemegdana, što je, pored projekta za uređenje Terazija, jedan od prvih arhitektonskih poduhvata Jelisavete Načić. Međutim, njeno najpoznatije i najveće delo u prvoj deceniji rada je, svakako, školska zgrada u blizini Saborne crkve u Beogradu, u kojoj se danas nalazi osnovna škola “Kralj Petar Prvi”, sa portretima Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića na fasadi.
Osim svetovnih, Jelisaveta je projektovala brojne sakralne objekte, između ostalih i Crkvu Svetog Aleksandra Nevskog u Beogradu. Njena izgradnja je započeta pred sam Prvi balkanski rat.
Ostalo je zabeleženo da je ova marljiva i talentovana žena izradila projekat i za prvu bolnicu za tuberkulozne bolesnike u Srbiji. Nažalost, ta građevina je teško oštećena u Prvom svetskom ratu, da bi posle rata bila potpuno srušena.
Svestrana i vredna, Jelisaveta Načić se probala i u projektovanju stambene arhitekture kolektivnih zgrada, tako i malih, porodičnih kuća. Beogradska opština je, po njenim nacrtima, izgradila i prve radničke stanove u dvospratnoj zgradi u, tada tek prosečenoj, današnjoj Venizelosovoj ulici u Beogradu. Stanovi su, prema tadašnjim, modernim principima, rešeni vrlo komforno i funkcionalno, uz poštovanje savremenih higijenskih uslova stanovanja. Jednostavne fasade oživljene su naizmenično postavljenim trouglastim zabatima u visini krova. Ova građevina postoji i danas.
Pored redovne službe, Jelisaveta se i privatno bavila projektovanjem stambenih objekata, o čemu svedoče neke još uvek sačuvane građevine.
Ljubav u logoru
Nažalost, jedna dekorativna građevina iz 1913. godine Jelisavetu je stajala karijere. Reč je o slavoluku postavljenom na Terazijama u čast pobednika iz balkanskih ratova, na čijem se jednom delu nalazio natpis “Još ima neoslobođenih Srba”. Kako je ostalo u sećanjima savremenika, zbog te rečenice u vreme okupacije tokom Prvog svetskog rata, 1916. godine internirana je u logor Nežider u Mađarskoj. Jelisaveta je u logoru upoznala profesora Luku Lukaija, takođe internirca, za kojeg se i udala 1917. i rodila ćerku Lulu. Po izlasku na slobodu i kratkotrajnom boravku u Beogradu Jelisaveta zauvek prestaje da se bavi arhitekturom.
Ustanak u Albaniji
Po završetku rata Jelisaveta i Lukaj kratko su živeli u Beogradu, odakle su se preselili na Skadar, gde je Lukaj bio ministar u vladi Esad Paše, prijatelja Srba, koji je pomogao Srbima da pređu preko Albanije u vreme Prvog svetskog rata. Jelisaveta se udajom potpuno odrekla svoje karijere i postala najvernija saputnica mužu. Tako je u Skadru zajedno sa njim učestvovala u dizanju ustanka za oslobođenje Albanije od italijanskog uticaja. Nakon propasti ustanka oni se 1923. godine sele u Dubrovnik, gde je Jelisaveta živela do smrti. Dolaskom u Dubrovnik posvetila se porodici, podizanju ćerke i negovanju bolesnog muža.
