Zadužbinarstvo kod Srba naročito počinje da jača stvaranjem građanskog društva, u burnim godinama XVIII veka. I dok je u svom nastanku zadužbinarstvo kod Srba bilo, uglavnom, vezano za Srpsku pravoslavnu crkvu, krajem XVIII veka osnivaju se zadužbine čija se aktivnost prevashodno usmerava ka prosvetiteljstvu i razvoju školstva – navodi Slavko Vejinović u knjizi “Zadužbinarstvo kod Srba”.
Narodu sa ljubavlju
– Značajan podstrek ostvarivanju tih ideja naročito daje osnivanje Bogoslovije 1749. godine i Gimnazije u Sremskim Karlovcima 1791. godine. Početkom XIX veka, sa slabljenjem moći otomanske imperije, nastaje period duge borbe za formiranje samostalne srpske države.
U gradovima u Srbiji oblikuje se snažnije građanski sloj. On se sve više bogati, prevashodno baveći se trgovinom, i čini okosnicu ekonomske snage. Iz tih redova poticali su radni i pronicljivi pojedinci, ponikli iz naroda, mahom iz zaostalih krajeva, koje je krasila upornost, štedljivost, entuzijazam i velika stvaralačka energija.
Ti pojedinci su, svojom inteligencijom, upornim radom i štedljivošću, sticali velika bogatstva. Svoje bogatstvo, koje su godinama uvećavali, nesebično i sa ljubavlju darivali su svome rodu.
Putujući po svetu, ovi humani i plemeniti ljudi, odani svom otečestvu, imali su prilike da vide i shvate da njihova materijalna dobra, nekretnine i ostalo bogatstvo najbolje mogu da posluže narodu ako se zaveštaju za sasvim konkretne namene, prevashodno za prosvetne, kulturne i humanitarne ciljeve.
Zbog toga su mnogi od njih postali veliki dobrotvori i darodavci Beogradskog univerziteta, Srpske kraljevske akademije, mnogobrojnih obrazovnih, kulturnih, zdravstvenih i socijalnih ustanova.
Patriotizam u korenima
Raditi mukotrpno čitavog života i sticati bogatstvo i sve to odjednom i velikodušno ostaviti svome rodu, a ne svojim naslednicima mogli su da urade samo ljudi dubokih patriotskih osećanja, svesni nacionalnih interesa, ciljeva, stremljenja i, nadasve, egzistencijalnih interesa i potreba svog naroda – konstatuje Vejinović.
Tako su, kako podsećam formirane znamenite zadužbine Miše Anastasijevića (1863), Nikole Čupića (1870), Ilije Milosavljevića Kolarca (1878), Atanasija Gereskog (1878), Đorđa – Đoke Vlajkovića (1878), Sime Andrejevića Igumanova (1880), Velimira Mihaila Teodorovića (1889), Milana Kujundžića Aberdara (1891), arhimandrita Nićifora Dučića (1899), Vase i Nikole Radojkovića (1900), braće Jovanović (1911), Nikole Spasića (1912), Nikole i Evgenije Kiki (1913), Ljubomira Stojanovića (1920), Alekse Krsmanovića (1924), Luke Ćelovića Trebinjca (1925), Jovana Avakumovića (1927), Stevana Milosavljevića (1928), Goluba i Bosiljke Janić (1929), Vlajka Kalenića (1931), Riste i Perside Milenković (1937)…
U toku XX veka, posebno između dva svetska rata, sa puno razloga se može tvrditi da zadužbinarstvo doživljava svoje – zlatno doba. Kako je rasla ekonomska snaga srpskog građanskog društva, tako je rastao i broj zadužbina, fondacija, fondova i legata.
Pored bogatih industrijalaca i veletrgovaca, među zadužbinarima je bilo i uvaženih ministara, uglednih profesora i oficira, crkvenih velikodostojnika i političara. A koliki je u to doba pridavan značaj zadužbinama i njihovoj ulozi na unapređivanju prosvetnih i kulturnih aktivnosti u Srbiji, najbolje može da potvrdi podatak da je pri Ministarstvu prosvete već 1914. osnovano Zadužbinsko odeljenje. Ono je bilo smešteno u zgradi u kojoj se danas nalazi dom Vukove zadužbine.
Istorija Karlovačke mitropolije
Karlovačkom mitropolijom u istoriji srpske crkve naziva se područje koje je, do proglašenja ujedinjena svih pravoslavnih crkava u jednu Srpsku patrijaršiju 1920. godine, obuhvatalo pravoslavne Srbe u Južnoj Ugarskoj, Sloveniji i Hrvatskoj. Ove oblasti na kojima su Srbi vekovima živeli, od kraja XVII veka potpale su pod austrijsku vlast. Posle Karlovačkog mira 1699, Banat i Donji Srem i dalje su ostali pod turskom vlašću. Austrija ih je dobila Požarevačkim mirom 1718. godine.
Posle Velike seobe Srba 1690. godine, pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem, više od 40.000 Srba prešlo je Savu i Dunav. Car Leopold I privilegijama iz 1690, 1691. i 1695. priznao je Srbima versko prosvetnu samoupravu, izvesna politička prava, i neke privredne povlastice. Srpski narodnocrkveni sabor, održan u manastiru Krušedol, u januaru 1708. godine, odlučio da se sedište Mitropolije iz Sentandreje premesti u ovaj sremski manastir. Snažno je istaknuta duhovna zavisnost krušedolske mitropolije od matere crkve, Pećke patrijaršije. Pećki patrijarh Kalinik I priznao je autonomiju Krušedolske mitropolije. Na trećem Crkvenonarodnom saboru, održanom u aprilu 1713. godine u Karlovcima, sedište Mitropolije preneseno je iz manastira Krušedol u Sremske Karlovce i od tada se ona naziva Karlovačka mitropolija.
Forinte za gimnaziju
Kalovačka gimnazija osnovana je 1791. godine i najstarija je gimnazija kod Srba. Odigrala je izuzetno važnu ulogu, ne samo na obrazovnom i kulturnom planu, već i u borbi srpskog naroada za očuvanje nacionalnog i kulturnog identiteta i odbranu stečenih prava.
Osnivanje Karlovačke gimnazije veže se za ime uglednog građanina Sremskih Karlovaca – Dimitrija Anastasijevića Sabova, koji je dao mitropolitu Stefanu Stratimiroviću blizu 20.000 forinti za osnivanje srpske gimnazije, na korist i dobrobit srpskog naroda. Uz veliko angažovanje mitropolita Stratimirovića, 87 uglednih građana Sremskih Karlovaca, takođe, priložilo je više od 30.000 forinti za osnivanje gimnazije. Na temelju stare zgrade, 1891. godine podignuta je nova građevina, zahvaljujući sredstvima patrijarha Germana i njegovog brata Stevana Anđelića, prote sremskomitrovačkog, pa se oni stoga smatraju zadužbinarima Gimnazije.
