Na samom početku Bjelopavlovićke ravnice, visoko u brdu, uklesan u liticu, nalazi se manastir Ostrog. Dok se prilazi, još izdaleka čitav prostor unaokolo i manastir, koji kao da je izrastao iz stijene, postaju jedinstvena slika: čini se kao da su se u jednom svevremenskom prizoru objedinili drama prirode, istorijska drama naroda ovoga kraja i tajna Svetitelja čije mošti počivaju pod stjenovitim svodovima manastira – zapisao je Radomir – Bajo Šaranović u tekstu “Put ka Ostrogu”. Ovim citatom Slavko Vejinović počinje deo knjige “Zadužbine kod Srba”.
Hrabro branio pravoslavlje
Manastir Ostrog je, ističe Vejinović, najveća svetinja Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, koju je obnovio mitropolit zahumsko-hercegovački Vasilije Jovanović 1656. i u njemu živeo sve do smrti, 1671. O tome Vasilije piše u svom “Zavještanju” iz 1666. godine, iz koga se vidi da je on obnovio donju manastirsku crkvu u manastiru Vavedenja Presvete Bogorodice u Ostrogu, da je kupio nekoliko imanja u više mesta u Vražegrmcima i da je sve to priložio “Crkvi u Ostrogu za okrmljenije i utešenije bratijam”.
Po predanju, Vasilije je rođen 1610. godine u Popovu polju, u Hercegovini, od roditelja Petra i Ane Jovanović. Na krštenju dobio je ime Stojan. Zbog mnogih zasluga za života i očuvanosti tela posle smrti, proglašen je za sveca – Sveti Vasilije Ostroški.
U pravoslavnom srpskom narodu očuvano je predanje o Vasiliju Ostroškom kao vatrenom zaštitniku pravoslavlja i organizatoru oslobodilačke borbe. Davno je zabeleženo predanje u Hercegovini i Crnoj Gori da je mitropolit Vasilije organizovao oslobodilačku akciju u Hercegovini po primeru svojih prethodnika, počev od mitropolita Visariona koji je, zajedno s patrijarhom Jovanom (1592-1614) i nikšićkim vojvodom Grdanom stajao na čelu oslobodilačke borbe srpskog naroda krajem XVI i početkom XVII veka.
Patrijarh Vasilije Brkić, za vreme boravka u Crnoj Gori (1767-1769), napisao je službu Sv. Vasilija Ostroškog, u kojoj je izneo svetiteljeve vrline: trpeljivost, praštanje uvreda, gostoljublje i milosrđe. Takođe, istakao je i njegovu hrabrost u odbrani pravoslavlja, a sklonost ka podvižništvu smatrao je podobnom starim srpskim svetiteljima Simeonu i Savi.
Duševni mir i lek
Na pomen manastira Ostrog, javljaju se asocijacije o mestu u kome se događaju čuda, gde mnogi teški bolesnici traže i nalaze duševni mir i lek svom telu, a mnogi od njih ubrzo i fizički ozdrave. Najposećenije je svetilište u Crnoj Gori – navodi Vejinović.
Obilaze ga vernici svih veroispovesti s prostora bivše Jugoslavije, ali i iz mnogih drugih zemalja. Veliki broj vernika u manastiru krsti decu, zaručuju se i sklapaju brakove, i zdušno se ispovedaju i pričešćuju.
Tradicionalni dan okupljanja vernika u Ostrogu je 12. maj, Dan Svetog Vasilija, kad se okupi više hiljada vernika. Pored praznika Svetog Vasilija, narodni sabori u Ostrogu su i u drugi verski praznici, kao što su dani Svete Trojice, Petrovdan, Ilindan, Uspenje presvete Bogorodice i dr. U sve praznične dane u manastiru se okupi i više desetina hiljada pobožnih poklonika. Manastir Ostrog nalazi se nadomak Nikšića, gotovo da je pribijen uz ogromnu kamenu liticu brda Ostrog, iznad Bjelopavlićke ravnice. Sastoji se iz dve celine: od Gornjeg i Donjeg manastira.
Gornji manastir priljubljen je uz okomitu stenu, na nadmorskoj visini od oko 900 metara. U njemu su dve neobične pećinske crkvice: Gornja crkvica posvećena je Časnom krstu, a donja Vavedenju presvete Bogorodice. U Gornjem manastiru, pored crkve Časnog krsta, postojale su i četiri ćelije, koje su izgorele u požaru 1923. Obe pećinske crkve tada su ostale neoštećene. Nove ćelije su izgrađene 1926. Nova manastirska zgrada za smeštaj poklonika i turista završena je posle 1958. jer je na prethodnu pala stena sa Ostroške grede. Manastir Ostrog u prošlosti je bio mesto okupljanja narodnih glavara, koji su se dogovarali o borbi protiv Turaka. Narodni sabori u Ostrogu su imali i verski i nacionalni karakter, pa je manastir imao veoma značajnu ulogu i u duhovnom i u političkom životu. Smešten je na pogodnom, važnom i prirodnom spajalištu Crne Gore i Hercegovine.
U njemu je u aprilu 1941. bilo sakriveno zlato iz trezora Kraljevine Jugoslavije. Srpski narod ima mnogo znamenitih manastira – zadužbina i mnogo svetitelja, ali, po rečima Radovana Bigovića, sveti Vasilije i Ostrog su nešto posebno – podseća Vejinović. Manastir Ostrog, zadužbina Sv. Vasilija, postao je jedna od najvećih srpskih i slovenskih svetinja. Odlazeći iz manastira Ostroga poklonici nose sveću, ulje, vodicu, lozu, kamen i ikonu, da se time osveti lični dom, njiva, stado, pčele ili vinogradi. Kamen se stavlja u temelj kuće, ikona je čuvar i zaštitnik doma. Uljem i vodicom se leče fizičke razne i bolesti ili se upotrebljavaju kao zaštita od njih.
Čuvanje moštiju
Mošti Svetog Vasilija, u više prilika, prenošene su iz manastira i sklanjane na sigurnija mesta, iz straha da ne padnu u ruke neprijatelju. Prvi put su ostroški kaluđeri morali da skrivaju mošti Svetog Vasilija 1714, kad je Naum-paša harao po Crnoj Gori. Drugi put je to bilo 1853, kada se veliki vojvoda, Mirko Petrović sa manjom grupom boraca, njih tridesetak, zatvorio u Gornji manastir i žestoko se opirao navali Turaka. Oni su uspeli devet dana hrabro da se suprotstavljaju turskoj opsadi. Ovaj događaj ostao je zapamćen u narodu kao Ostroški zatvor. Treći put su mošti sveca nošene u Cetinje, u ratu 1876-1877, gde su ostale oko godinu dana. U februaru 1942. godine, prilikom bombardovanja Ostroga, monasi su telo sveca preneli u malu pećinu u steni iza manastirskih konaka.
Bosi i na kolenima
Posle Hristovog groba i Svete Gore, manastir Ostrog je treće najposećenije hrišćansko svetilište. Mnogi dolaze pešice, a neki bosi i na kolenima – onako kako se pohode hrišćanska svetilišta.
