Kralj Milutin (1282-1321), sin Uroša I i kraqice Jelene Anžujske, praunuk Stefana Nemanje i brat kralja Dragutina – za vreme vladavine podigao je više od 40 zadužbina, više nego što su ih svi Nemanjići podigli pre njega. Gradio je, obnavljao, pomagao i darivao crkve i manastire po srpskoj zemlji, u Svetoj Gori, Jerusalimu, Solunu, Carigradu, na Sinaju i Bariju i upravo zbog svojih zasluga i ktitorstva proglašen je za svetitelja i pored njegovog burnog privatnog života (imao je četiri braka) – podseća Slavko Vejinović u knjizi “Zadužbinarstvo kod Srba”.
Najznačajniji darovi
Dmitar I. Milošević, istraživač srpskih dinastija, kako podseća Vejinović, u svojoj knjizi je naveo najznačajnije zadužbine – crkve i manastire – kraqa Milutina: manastir Sv. Stefana u Banjskoj, Kosovska Mitrovica; manastir Sv. Đorđa u Starom Nagoričanu, hram Sv. Konstantina u Skoplju, hram Sv. Nikole na ušću Pčinje u Vardar, hram Sv. Stefana u Prizrenu, hram Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (preuređenje), hram Gračanica na Kosovu, manastirska crkva Hilandar, manastir Sv. arhangela u Jerusalimu, hram Sv. Nikole u Banjskoj (preuređenje), manastir Sv. Joakima osogovskog i Ane u Studenici (obnovljen), crkva Bogorodice Trojeručice u Skoplju, Crkva Sv. Jovana u Skoplju, manastir Sv. Đorđa kod Skoplja na reci Serevi, Crkva Sv. Nikole u Skopskoj Crnoj Gori, Crkva Sv. Đorđa u Orahovici, manastir Sv. Đorđa na Bojani (obnovljen), Crkva Sv. Trojice u Solunu, Crkva Sv. Nikole u Solunu, Crkva Sv. Đorđa u Solunu, Crkva Sv. Jovana u Seru, crkva u Prodromu – Carigrad, hram Sv. Stefana na Sinaju…
Kralj Milutin je preminuo 29. oktobra 1321. godine u svom dvorcu Nerodimlje na Kosovu i sahranjen je u svojoj zadužbini, manastiru Banjska. Posle kosovske bitke 1389. godine Turci su zapalili manastir i mošti Svetog kralja su prenete u Trepču, a potom, oko 1460. godine, u bugarski grad Sofiju, gde i danas počivaju u Crkvi Svete nedelje. Ovu crkvu, upravo zbog moštiju kralja Milutina koje se tu nalaze, i nazivaju Crkva Svetog kralja.
Težnja ka visini
Gračanica je jedna od Milutinovih najznačajnijih, monumentalnih zadužbina. Podignuta je u drugoj deceniji XIV veka, oko 1310. godine, na ruševinama starije Bogorodičine crkve iz XIII veka. Po svom arhitektonskom rešenju ona predstavlja vrhunac srpskog graditeljstva u duhu vizantijske tradicije. Odlikuje se, u najvećoj meri, težnjom ka visini. Nadareni neimar postigao je to građenjem dva dvostruko ukrštena svoda, od kojih su niži široki koliko i crkva, dok su viši znatno uži, tako da se formiralo stepenasto uzdizanje građevine. Na vrhu, kao kruna, nalazi se izražajna i skladno urađena kupola. I raspored otvora na crkvi, kao i njihov izgled, takođe doprinose vizuelnom isticanju vertikale. Krajem XIV veka uz crkvu je dozidana spoljna priprata sa dvojnim otvorenim arkadama, koje su zazidane
u XVI veku.
Kao i drugi manastiri, Gračanica je tokom vekova često bila na udaru zulumćara. Posebno se beleži da je opljačkana posle Kosovske bitke 1389. godine, kada je izgorela bogata manastirska zbirka rukopisnih knjiga i ostalih crkveno-umetničkih dragocenosti.
Manastir je teško stradao i krajem XVII veka, u vreme Velike seobe Srba pod patrijarhom srpskim Arsenijem III Čarnojevićem, kao i kasnije – sredinom XVIII veka. Za vreme mitropolita Nikanora, a naročito zalaganjem patrijarha srpskog Makarija Sokolovića, obavljena je obnova manastira i naslikane su nove freske. U manastiru je jedno vreme radila i štamparija, u kojoj je 1539. štampan i Oktoih petoglasnik. Danas manastir Gračanica Srbima na Kosovu i Metohiji, pored njegove verske i duhovne funkcije Unesko je 2006. uvrstio Gračanicu u listu svetske baštine.
Carska lavra
Manastir Banjska sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu nalazi se kod Zvečana, u severnom delu Kosova i Metohije. Sagrađen je između 1313. i 1317. godine kao
zadužbina kralja Milutina, koju je on sebi namenio za grobnu crkvu i u kojoj je najpre i bio sahranjen. Kao kraljevska grobnica, manastir je proglašen za carsku lavru, navodi Slavko Vejinović.
– Manastir Banjska jedan je od retkih manastira koji ima očuvanu osnivačku povelju. Iz nje se vidi da je prilikom osnivanja manastiru priloženo ogromno vlastelinstvo od 75 sela i osam katuna, sa ribnjacima, vodenicama i pčelinjacima.
Nažalost, i ovaj manastir pratio je sudbinu svog ktitora i drugih srpskih svetinja.
Počeo je vrlo rano da propada: početkom XV veka u požaru je teško stradao, a u drugoj polovini istog veka i opusteo. Putopisac Kuripešić zabeležio je da je po naredbi sultana manastir u XVI veku razoren, jer su se u wemu sakupljali hrišćanski begunci iz turskog ropstva.
Među najznačajnije manastire kralja Milutina ubraja se i manastir Sv. Đorđa u Starom Nagoričanu, nedaleko od Kumanova u Makedoniji, kao i Ljeviška u Prizrenu koji je takođe vekovima rušen, stradao i obnavljan. Poslednji put 17. marta 2004. godine, kada su ga zapalili albanski vandali i teroristi, iako je manastir od dolaska NATO-a na Kosovo i Metohiju bio pod zaštitom nemačkih vojnika.
Opevano zlato
U Banjskoj su jedini nalazi skupocenog nakita – dva zlatna prstena – sasvim slučajno iskopani za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana.
Čuveno banjsko zlato, opevano u narodnoj pesmi i opisano u putopisima iz tog doba – koje su činili tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka – nestalo je bez traga. Danas je od tog bogatog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata – podseća Slavko Vejinović.
