U Rumuniji ima oko 30.000 Srba koji žive u Aradskoj i Tamiškoj županiji, kao i u županijama Karaš – Severin i Mehedinc.
U rumunskom delu Banata Srbi žive u oko 56 naseqa, od ranog srednjeg veka i ostavili su
dubok trag svog postojanja. Od kraja XIV do početka XVI veka veliki deo srpske vlastele živeo je u rumunskim kneževinama Vlaškoj i Moldaviji. Među njima su bili i poslednji potomci slavne loze Brankovića, ktitori manastira Krušedol u Sremu.
Legende o gradnji
Srbi su, kako piše Slavko Vejinović, u Rumuniji podigli mnoge zadužbine, crkve i manastire, škole i druge kulturne institucije. U Temišvaru radi Srpska teoretska gimnazija “Dositej Obradović”, izlaze dva lista na srpskom jeziku – “Naša reč” i “Književni život”, postoje i radio-televizijski programi na srpskom jeziku, radi knjževni krug “Dimitrije Tirol”, a u samom centru Temišvara, u prostorijama Vikarijata Srpske pravoslavne crkve smeštena je Srpska čitaonica, sa više od 3.500 naslova.
U XV veku Srbi su podigli manastir Kusić, na levoj obali Nere, i “Sveti Đurađ”, jugozapadno od Temišvara. U prvoj polovini XVI veka izgrađen je manastir Bezdin u Pomorišju. Manastire Bazjaš na Dunavu i Zlaticu na Neri, prema predanju, podigao je arhiepiskop Sava Nemanjić, oko 1225. godine.
Bazjaš na rumunskoj strani Đerdapske klisure je posvećen Vaznesenju gospodnjem. Po narodnom predanju, osnovao ga je 1225. Arsenije Bogdanović, monah manastira Hilandara, a po nalogu Svetog Save. Po drugoj legendi, manastir je osnovao sam Sveti Sava 1225. i zahvaljujući njemu manastir je dobio ime Bazjaš. Manastir je nekada bio i metoh Pećke patrijaršije.
Paljen je i obnavljan više puta. U sadašnjem izgledu sagrađen je od kamena 1721. i bolje je sačuvan od manastira Zlatice, kojem je pripojen 1772. godine. Manastir se od tada praktično nije osamostalio, mada je u njemu u teškim vremenima nalazilo utočište zlatčko bratstvo, na primer, od 1848. do 1860. Manastir Zlaticu, Turci su spaljivali više puta, a posebno teško bio je oštećen u austro-turskim ratovima (1683-1699) i tokom burne 1848. Temišvarskoj eparhiji pripojen je 1919.
Dukati za krst
Crkva u Aradu zauzima posebno mesto u životu Srba u današnjem rumunskom delu Banata. U ovaj grad oni su došli u većem broju, zajedno s Jovanom Tekelijom, oberkapetanom Pomoriške vojne krajine, 1698. Tu podižu crkvu, koju završavaju 1702. Godine 1790. na crkvi je dograđen toranj, a 1822. Sava Tekelija podiže toranj za dva hvata, kako je bilo zabeleženo, pokriva ga bakrom, postavlja jabuku i ruski krst od bakra. Za njihovu pozlatu istopio je 247 austrijskih dukata. Crkva je do sada, uglavnom, sačuvala svoj izgled. U njoj su se dugo čuvali barjaci koje su graničari ostavili prilikom razvojačenja Pomoriške krajine, posle 1741. godine. Od više poznatih grobova u unutrašnjosti crkve, jedino je vidno obeležen grob Save Tekelije i to je učinjeno tek 1959. godine.
Tekelije su bile vlasnici i upravitelji ove crkve, sve dok im se nije ugasila muška loza 1842. godine. Međutim, crkva se i dan-danas zove Tekelijina crkva. Ona predstavlja svojevrsnu umetničku i istorijsku galeriju i jedan je od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika čitavog Pomorišja.
Svetinja na Brzavi
“Sveti Đurađ” na Brzavi sagrađen je, prema nekim podacima, u XV veku. Podigao ga je despot Jovan Branković. O tome govori ploča nađena u oltarskom delu manastira, prema kojoj je crkva zidana 1485. Sadašnja crkva zidana je od 1793. do 1794. Građevinski radovi u manastiru završeni su krajem XIX i početkom XX veka. Postojeća manastirska zdanja su obnovljena, a središnji deo južnog konaka sazidan je sa prizemljem i spratom. Početkom XIX veka u posedu ovog manastira bilo je oko 1.230 jutara zemlje. Posle Prvog svetskog rata, agrarnom reformom sveden je na 202 jutra, a sada ima svega desetak hektara zemlje. Manastirsko bratstvo je u kontinuitetu bilo u opadanju – delom zbog smanjenja broja monaha, a delom i zbog upućivanja monaha u druge parohije, tako da se život u manastiru ugasio 1950. Obnovljen je 1989.
Bezdin širio pismenost
Bezdin na Morišu je, po široko rasprostranjenom usmenom predanju, zadužbina vlastelinske porodice Jakšić, koja je vladala Munarom od početka XVI veka. Manastir je podignut na njihovom imanju (sigurno sa njihovim odobrenjem i znanjem), pa ih zato i treba ubrojiti u ktitore. U XVIII veku veliku pomoć manastiru pružio je pukovnik Pomoriške milicije Jovan Popović Tekelija i njegov brat Ostoja Tekelija, tako da se i oni smatraju kasnijim ktitorima. Bratstvo manastira Vinče 1737. godine bilo je primorano da, zbog upada Turaka, pođe u zbeg. Utočište je našlo u manastiru Bezdin. Tu su se oba bratstva spojila i od tada potiče njihov zajednički i uporan rad na obnavljanju i izgradnji manastira, koji je takođe u ratovima često bio rušen. Iz tog vremena datira i rad na unapređivanju
i razvoju manastirske privrede, koja je i omogućila da se ovakvi graditeljski radovi uspešno obave. Manastir Bezdin je, za sve ovo vreme, obavljao istaknutu duhovno-prosvetnu misiju među pravoslavnim življem u ovom delu Banata. Pod njegovim svodovima širila se pismenost i obrazovanje, nabavljane su crkvene i druge knjige, okupljali su se vernici iz bliže i dalje okoline. Tu su ih monasi učili veri, ljubavi i slozi. Smrću dvojice starih kaluđera, 1957. i 1960. godine, u Bezdinu se gasi monaštvo.
