Srbi su od davnina, na područjima gde su živeli u Bosni i Hercegovini gradili manastire, a neki od njih su i poznate zadužbine. Zabeleženo da u BiH ima 20 manastira.
To su: Sveta Trojica – Vozuća; Uspenje Presvete Bogorodice – Dobrun; Rmanj i Veselinje – Bihaćko petrovačka eparhija; Gomionica, Moštanica, Lipije, Kruša, Stuplje – Banjalučka eparhija; Žitomislić, Zavala, Dobričevo, Tvrdoš, Duži – Zahumsko-hercegovačka eparhija; Sveta Trojica – Tavni; Sveti arhangel Gavrilo – Dragačevac, Sveto blagoveštenje – Papraća, Sveti Nikola – Ozren, Presveta Bogorodica – Knežina; Presveta Trojica – Sase – Zvorničko-tuzlanska eparhija.
Legende i predanja
Manastir Ozren, centar verskog i duhovnog života Srba u slivu srednjeg toka reke Spreče, nalazi se na istoimenoj planini u Usori, desetak kilometara južno od Petrova. Manastirska crkva posvećena je Sv. Nikoli i, prema narodnom predanju, manastir je zadužbina srpskog kralja Dragutina, koji je upravljao ovom oblašću od 1284. do 1316.
Međutim, kako navodi Slavko Vejinović, pisani istorijski dokumenti pominju ovaj manastir tek u XVI i XVII veku, pa bi samo arheološka istraživanja mogla da potvrde narodno predanje da je sadašnjoj crkvi na Ozrenu prethodila, možda, neka ranija Dragutinova zadužbina. Prvi pisani podatak o sadašnjoj manastirskoj crkvi potiče iz 1587.
Radovi na crkvi, koja po svojim arhitektonskim osobinama pripada XVII veku, počeli su najverovatnije posle 1557, kada je, dolaskom patrijarha Makarija Sokolovića na presto srpskih patrijaraha u Peći, donekle normalizovano stanje u crkvi i počela obnova crkava i manastira.
Natpis, uklesan iznad manastirskih vrata, govori da je 1587, pop Jakov, kasnije Iguman Joakim, patosao ovaj hram, što bi značilo da je sadašnja crkva podignuta nešto ranije.
U Patrijaršijskom muzeju u Zagorsku nalazi se ozrenski drvorezbareni krst. Ozrenska crkva
živopisana je 1605-1606. godine i o tome postoji natpis na zapadnom naosu. Na nekoliko
mesta na freskama svoje ime zapisao je i slikar pop Strahinja iz Budimlja, jedan od najplodnijih srpskih slikara s kraja XVI i početka XVII veka.
Živopisno očinstvo
U svodu oltara sačinio je kompoziciju očinstva, koja se retko sreće u starijem srpskom
živopisu. U ozrenskoj priprati slike su radili i drugi vrsni majstori, koji su pastelnim bojama slikali skladne i vitke figure, mirnih pokreta, sa brižljivo urađenim izgledom lica svetitelja.
Nažalost, od tog živopisa sačuvali su se samo skromni ostaci fresaka na zapadnom zidu. Ktitor živopisanja bio je i iguman Joakim, i on je prikazan na fresci sa svitkom koji predaje patronu hrama – Svetom Nikoli.
Manastirska crkva je jednobrodna građevina, sa apsidom, pripratom i pravougaonim pevnicama. Kupolu nad naosom nose slobodni stubovi, ukrasni detalji su jednostavni, a nizovi arkadica su na portalu, prozorima, oko venca kupole, kockastog postolja i apside.
Iz manastira Ozren u Muzej eparhijskog dvora prenete su stare carske dveri iz XVII veka, kao i ozrenska ikona “Pieta”, koju je u XVII veku uradio poznati ktitorski slikar Emanuel Lambardos.
Pored ove ikone, u Ozrenu su se nalazile još dve ktitorske ikone, kao i ikone domaćih i ruskih majstora iz XVIII i XIX veka.
