Manastir Gomirje nastao je na krajnjem zapadu srpskih naseqa u Hrvatskoj oko 1600. godine (1601/1602), kada su Srbi iz Dalmacije, sa vrela Krke, kako kažu predanja, sa svojim duhovnicima došli u Gomirje, Vrbovsko i Moravice.
Oni su tu kasnije, u Gomirju, u Gorskom Kotaru, kupili zemlju od grofa Frankopana, o čemu svedoči ugovor, sačinjen 13. jula 1657. godine.
Narod kao ktitor
Prema ovom dokumentu, grof Juraj Frankopan prodaje Srbima Gomirje, Vrbovsko i Moravice, deo Kamenskog i pašnjake i livade na brdu Cetin, a zauzvrat Srbi njemu ustupaju, na vreme od četiri godine, svoju najamničku platu, što je tada iznosilo oko 15.000 forinti. Ugovor je lično potvrdio i car austrijski Leopold, 8. marta 1659 – piše Slavko Vejinović.
Posle ovog ugovora, Gomirci su utvrdili međe celokupnog poseda i izdelili ga pojedinim porodicama i manastiru u vlasništvo i na uživanje. Tako se manastir Gomirje razvijao i rastao zajedno sa formiranjem srpskih naselja na ovim prostorima. Narod je, u stvari, bio ktitor i zadužbinar manastira Gomirje.
U toku celog XVII veka, sve manastirske zgrade su bile građene od drveta. Tek početkom XVIII veka otpočinju pripreme za izgradnju zidane crkve i manastirskog konaka. Nova manastirska crkva sazidana je 1719. godine, uz samu frankopansku kupolu, koja je tada služila kao zvonik, ali i kao osmatračnica sa koje se moglo pratiti kretanje Turaka.
Kompletni radovi na crkvi dovršeni su 1730. i na Ivanjdan te godine crkvu je osveštao episkop gornjokarlovački Danilo Ljubotina. Tada je dovršeno i veliko manastirsko zdanje sa 12 ćelija i trpezarijom. Manastir je ograđen kamenim zidom, sa dve kapije: velikom kapijom na južnoj strani i malom na zapadnoj strani. Izvan manastira podignute su ekonomske zgrade, kuća za poslugu i goste i gostionica, koja je davana pod zakup.
Manastirska crkva rekonstruisana je 1889. godine i ona je tada dobila današnji izgled. Frankopanska kula je srušena i na njenom mestu podignut je zvonik, koji i danas postoji. Snažan otpor sveštenici su pružali nastojanjima rimokatoličke crkve da pravoslavne Srbe pounijati. Mnogi od njih su za to platili tešku cenu: bili su hapšeni, zlostavljani, bacani u tamnice, terani su da vuku kamen za izgradnju tvrđava ili, pak, okovani veslali na galijama, što je u to vreme bio najstrašniji vid doživotne robije.
Tokom XVIII veka u Gomirju radi slikarska škola, knjigoveznica, a neguju se i drugi oblici kulturnog stvaralaštva. Knjigoveznica je u svojoj ornamentici imala naročite šare za ukrašavanje poveza, prema kojima se većina gomirskih knjiga može prepoznati. U XIX veku u Gomirje dolaze školovani pojedinci, ne samo sa ovih područja, već i iz drugih srpskih krajeva, na primer iz Vojvodine.
Čuvena knjigoveznica
Oni manastir Gomirje uvode u centar crkvenog, kulturnog i političkog života Srba. U toku Prvog svetskog rata manastir Gomirje proživljava teške dane. Pretvoren je u logor za srpske sveštenike, koji su tu bili upućivani iz raznih policijskih i sudskih zatvora, pod strogom vojničkom i žandarmerijskom stražom.
I u toku Drugog svetskog rata, manastir je teško stradao. Odmah na početku rata (1941) opusteo je, a ionako prazne zgrade stradale su u požaru 1943. Gomirje je kraj rata dočekalo u zgarištima.
Među popaljenim zgradama ostala je samo demolirana crkva. Ali pre ove nesreće ustaške vlasti su dozvolile da se sve vredne stvari iz manastira prenesu u Zagreb. Tako su spasene mnoge vredne knjige, ikone, ikonostas i drugi značajni predmeti. To manastirsko blago smešteno je u Muzej Srba u Hrvatskoj, kao odeljenje Povjesnog muzeja Hrvatske. Posle Drugog svetskog rata započinje obnova manastira uz pomoć na-roda i ustanova za zaštitu kulturno-istorijskih spomenika.
Iako dosta sporo, radovi su polako odmicali. Najpre je crkva osposobljena za bogosluženje, obnovljen je krov i kupola i 1960. godine počinje obnova popaljenih manastirskih konaka. Gomirsko zdanje godinama je ličilo na pravo gradilište. Ono danas deluje kao uređena kuća u kojoj, u prizemlju i na spratu, ima više od 30 odeljenja.
Carska dozvola
Manastir Gomirje od samog početka se snažno i brzo razvijao i s vremenom je postao najvažnije mesto u verskom i kulturnom životu Srba u Ličko-goranskoj regiji. Njegovi duhovnici, kaluđeri, obavqali su svešteničku službu ne samo u Gomirju, Vrbovskom i Moravicama, već i u Drežnici, Ponikvama, Ravnoj Gori, Jasenku, Tuku, Mrkopoqu, Marin-Dolu i Bojancima. Manastir je opsluživao i Čumberak, sve do polovine XVIII veka, i za toje imao posebnu carsku dozvolu.
Arhimandrit Josif Rajačić
Recimo, u manastiru Gomirje 1810. godine zamonašio se i Josif Rajačić, potonji mitropolit karlovački i patrijarh srpski. Jedno vreme je u njemu boravio kao kaluđer i Sava Mrkalj. Monah Josif Rajačić je 1811. postao arhimandrit manastira gde je preveo “Katihizis” na običan narodni govor.
