U zagraničju i u susednim zemljama Srbi su, u mnogim mestima i sredinama gde su živeli i gde i sada žive, podigli veliki broj zadužbina. Sagradili su hramove, crkve i manastire.
Neke zadužbine spadaju u sam vrh graditeljskih i umetničkih ostvarenja i vrednosti.
Na prostoru Dalmatinske eparhije, Srbi su podigli tri poznata manastira: Krku, Krupu i Dragović.
Beg od nasilja
Manastir Svetog arhangela Mihaila, poznatiji kao manastir Krka, osnovala je 1350. Jelena Šubić, sestra cara Dušana i supruga bribirskog kneza Mladena Šubića – podseća Slavko Vejinović.
Manastir Krka se nalazi na prostoru severne Dalmacije, na kome je srpski narod vekovima živeo razapet između Mletačke republike, austrijske carevine, Francuske, Ugarske i Hrvatske, s jedne strane, i Turske i njenih osvajačkih pohoda, s druge strane.
Zbog stalnih pretnji od rata i čestih turskih upada, srpski narod je, neretko, bio prisiljavan da beži, da se sklanja ili da se seli na područja koja su bila zaštićena od turskog zuluma. Svoje svetinje Srbi su tada ostavljali na milost i nemilost osmanlija. Takvu sudbinu svog naroda delio je i manastir Krka i njegovo bratstvo, koje je u prošlosti često bilo izloženo napadima Turaka. U tim vremenima manastir je bio pustošen, pljačkan i skrnavljen.
Takav jedan napad Turaka desio se krajem XVI veka, tačnije 1596, kada je oslobođen Klis i kada je razbijena turska vojska počela da napada nedužni srpski narod, njegove duhovnike i svetinje. Tom prilikom veliki deo Srba se iselio iz Dalmacije, a sa njima i mnogi srpski kaluđeri i sveštenici. Sedmorica monaha manastira Krke došli su čak do Gorskog kotara i tamo su 1601/1602. osnovali manastir Gomirje. Ali posle svih ovih napada i atakovanja, u periodu mira koji je tada nastupao, manastir bi se obnavljao i uzdizao. Tako je bilo i u vreme srpskog patrijarha Arsenija III Čarnojevića i episkopa Nikodima, episkopa krčkog, kako je on voleo sebe da naziva.
U to vreme manastir je znatno obnovljen i snabdeven vrednim crkveno-umetničkim dragocenostima. Posle Prvog svetskog rata, u vreme učenog arhimandrita Danila Bukurovića, u manastir je uveden vodovod, napravljeno pristaniš te na reci Krki, isušen manastirski rit i pretvoren u plodno zemljište. Pri manastiru je stvoren i seminar za unapređivanje zemljoradnje. Prva sijalica u manastiru zasvetlela je uoči slave hrama – Aranđelovdana, 1964. godine.
Mesto molitve
Manastir je obnovljen tokom 1951. a konaci od 1988. do 1990. Inače, većina konaka, koji okružuju manastirsku crkvu sa tri strane, podignuti su krajem XVIII veka.
Manastir Krka s vremenom je postao ne samo mesto molitve i duhovnog života već i mesto narodnog saborovanja i kulturnog života Srba u Dalmaciji. Narodna zborišta pod manastirskim okriljem održavaju se če-tiri puta godišnje i njega stalno obilaze i posećuju brojni poklonici i hodočasnici. Pohodio ga je 1929. i kralj Aleksandar I Karađorđević i tada je prosečen i napravljen kolski put do hrama.
Kompleks manastira Krke čini manastirska crkva Svetog arhanđela Mihaila, koja je u viševekovnom trajanju pretrpela znatne izmene i prerade. Tu su i trpezarija, konaci, novopodignuta zgrada bogoslovije Sveta tri jerarha i pomoćne zgrade. Hram, trpezarija sa manastirskim konakom i visoki zvonik čine skladnu celinu grupisanu oko manastirske porte.
Bogoslovija u manastiru Krki otvorena je 1615. i bila je prva organizovana bogoslovska škola u Srba i najstarije bogoslovsko učilište Srpske pravoslavne crkve.
U doba patrijarha Josifa Rajačića, Bogoslovija je 1833. premeštena u Šibenik, a od 1841. u Zadar. Pripajanjem Zadra Italiji 1920, Bogoslovija prestaje sa radom.
Sveti arhijerejski sinod SPC odlučio je 1964. da obnovi Bogosloviju u manastiru Krka. Škola je prestala sa radom 1995, a 2001. ponovo je obnovila rad. Za svog zaštitnika Bogoslovija je 1972. uzela Sveta tri jerarha.
Na prostoru današnje Dalmatinske eparhije, Srbi su podigli još dva poznata manastira: Krupu i Dragović. U Slavonskoj eparhiji podigli su manastire Pakru, Orahovac i Svetu Anu. U Gornjokarlovačkoj eparhiji sagradili su manastire Gomirje u Gorskom Kotaru i Lepavinu kod Koprivnice. Takođe, podigli su i manastire Bršljanac, Dejanovac, Komogovina i Marča, koji su se ugasili u XVIII veku, a neki i ranije.
Forinte za Maticu
U Hrvatskoj su, na područjima gde su živeli Srbi, poznati, mnogi srpski dobrotvori, naročito u Dubrovniku, kao što su Niko Bošković, LJubomir Vujanović i Konstantin Vučković. Vučković je za osnivanje Matice srpske u Dubrovniku dao 160.000 forinti, a pomogao je i mnoge druge srpske institucije, kao što je srpska gimnazija u Sarajevu. Makarije Vukadinović zaveštao je imetak za podizanje srpske škole u Kosovu Kninskom. U plejadi znamenitih ljudi, posebno mesto zauzima i Jovan Šorak, zaslužni paroh i prota, rodom iz Like.
Raskošna riznica
Riznica manastira Krka – po broju, umetničkoj izradi i istorijskom trajanju – spada u najvrednije rizničke celine Srpske pravoslavne crkve, odmah posle Hilandara, Dečana i Cetinjskog manastira. U manastiru se nalazi čitava galerija umetničkih portreta crkvenih velikodostojnika raspoređenih u manastirskoj trpezariji, salonu, riznici, hodnicima i drugim pogodnim prostorima manastira. Manastirska biblioteka nastala je kada i manastir Krka. Iako su mnoge vredne knjige s vremenom nestale ili ih je uništio zub vremena, knjižni fond je i dalje veoma bogat i u njoj se nalazi jedan broj starih i izuzetno vrednih štampanih dela. Među njima su i dela Vuka Karayića, Dositeja Obradovića, Nikodima Milaša, mitropolita Mihaila Jovanovića i mnogih drugih velikana.
