Manastir Hilandar je prvi u nizu velikih zadužbina, koji predstavlja sam stožer srpske duhovne i kulturne baštine. Najpoznatija je svetinja Srpske pravoslavne crkve. Nalazi se u severnoj Grčkoj, na Svetoj Gori, na trećem kraku poluostrva Halkidiki. Sveta Gora, ili Perivoj Presvete Bogorodice, poznata je po dvadeset pravoslavnih manastira – podseća Slavko Vejinović u knjizi “Zadužbinartsvo kod Srba”.
– Većina manastira je na samoj morskoj obali, dok je Hilandar oko dva kilometra udaljen od
mora. U sredini poluostrva nalazi se Kareja, upravni centar Svete Gore, u kome su predstavništva manastira i grčke države.
Građen s ljubavlju
Hilandar su 1198. godine, na razvalinama starog grčkog manastira podigli monasi Simeon (Stefan Nemanja), osnivač dinastije Nemanjića, i njegov sin Sava, potonji svetitelj. Stefan Nemanja ili monah Simeon je, u drugoj polovini 1198. godine, izdao Hilandaru zlatnopečatnu povelju, po kojoj se ovaj manastir organizuje kao srpski manastir i ktitorsko nasleđe dinastije Nemanjića. Veliku materijalnu pomoć u izgradnji Hilandara dao je Stefan Prvovenčani, sin Stefana Nemanje, veliki župan i prvi srpski krakjh. Kasnije su i drugi srpski vladari s velikom ljubavlju i poštovanjem dograđivali, održavali i pomagali Hilandar.
Među njma se, kao prilagači i dobrotvori, posebno ističu: kralj Milutin, car Dušan, knez Lazar, despot Đurađ Branković i drugi Brankovići – pa sve do vladarskih dinastija Obrenovića i Karađorđeviđa.
Kralj Milutin je podigao Crkvu Svete Bogorodice u Hilandaru 1303. godine, na mestu nekadašnje stare i male Simeonove i Savine crkve, od koje je ostala jedino ikona i nešto fragmenata plastike, koji su delimično ugrađeni u novu crkvu. Milutinova crkva postala je uzor za gradnju hramova u moravskoj Srbiji, krajem XIV i tokom prve polovine XV veka. Pored Hilandara i Studenice, najznačajnije zadužbine Stefana, jesu Đurđevi stupovi kod Novog Pazara i crkva Svetog Nikole kod Kuršumlije. Manastir Đur|evi stupovi je, u stvari, prva vladarska zadužbina Stefana Nemanje, podignuta 1171/72. godine.
Raskošni živopis
U manastirskom kompleksu na Hilandaru je, pored glavne crkve, i veći broj crkava – paraklisa podizanih i dograđivanih tokom vekova: Crkva Sv. Nikole, Crkva Četrdeset
sevastijskih mučenika, Crkva Sv. Arhanđela, Crkva Sv. Jovana Preteče i Crkva Sv. Jovana Rilskog. Takođe, tu su još i Crkve Pokrova Bogorodice, Rođenja Bogorodice, Sv. apostola, Sv. Save, Sv. Dimitrija i Sv. Trifuna. Konaci, smešteni sa unutrašnje strane odbrambenih
zidova, nastajali su od kraja XVI do kraja XIX veka: novi konak, konak s istočne strane, konak s malim mutvakom, igumenarija, Južni konak i bolnica. Unutar kompleksa je trpezarija (graditeljske faze iz XIV i XVII veka), koju je u XVII veku živopisao zograf Georgije Mitrofanović u obimnom ikonografskom programu i scena iz života monaha Save.
Zatim, tu je i veliki mutvak, nova biblioteka, pirg Sv. Save (oko 1200. godine), pirg Sv.
Đorđa (XIII vek, s graditeljskim obnovama u XVII veku), pirg Sv. Nikole (XIV vek, s graditeljskom fazom iz XVII veka) i ulazni trem (1637). Hilandar je kroz vekove – više od 800 godina – čuvar i rasadnik srpske duhovnosti i kulture, mesto molitve, prvi srpski univerzitet i književni centar. Tu je bila glavna srpska skriptorija tokom celog srednjeg veka, pa i kasnije.
Vredne ikone
Manastir u svojim crkvama, kelijama i riznicama čuva veliki broj ikona visoke umetničke vrednosti. Najveća hilandarska svetinja je čudotvorna ikona Presvete Bogorodice Trojeručice. Takođe, u njemu se nalazi još sedam čudotvornih ikona. U biblioteci se čuva veći broj rukopisa i starih štampanih bogoslužbenih i drugih crkvenih knjiga, kao i bogata zbirka srpskih, grčkih, ruskih i vlaških povelja. Čuvaju se i dragoceni predmeti veza (na primer, zavesa monahinje Jefimije iz 1399. godine), kao i bogoslužbeni predmeti od zlata, srebra, dragog kamenja, metala i drveta. Sve to čini autentično istorijsko pamćenje i istorijsko svedočanstvo o srpskoj duhovnosti i kulturi.
Požar gutao vekove
U noći između 3. i 4. marta 2004. godine manastir Hilandar zadesila je velika nesreća – izbio je požar koji je progutao vekove. Požar je planuo u južnom delu konaka koji se naziva igumenarija, odnosno dohija, a zatim se proširio na čitav severni deo manastira, podseća Vejinović.
Stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture procenili su da je, u građevinskom smislu, izgorelo više od 42 odsto površine objekata manastira, dok je korisne površine u tim objektima izgorelo više – 54 odsto!
Manastirska riznica nije izgorela. Bila je privremeno smeštena u prostorijama takozvane Južne male, koja je građevinski obnovljena 1998. Resorna ministarstva Srbije, mnogi kolektivi i pojedinci uložili su, i stalno ulažu, znatna sredstva u obnovu Hilandara, koja se obavlja pod stručnim nadzorom. Planirano je da manastir u potpunosti bude obnovljen do 2023.
Omiljeno mesto svih Srba
Hilandarski tipik iz 1199. godine jedno je od prvih književno-pravnih dela koje je za potrebe manastira preveo i priredio Sveti Sava. Hilandar je bio i ostao omiljeno mesto svih Srba, u koje dolaze rado i s dubokim poštovanjem. Teško je nabrojati sve zasluge Svetog Save za srpski rod: izborio je samostalnost (autokefalnost) Srpskoj pravoslavnoj crkvi, napisao prvu knjigu na srpskom jeziku (prvi srpski prosvetitelj), otvorio je prve bolnice i biblioteke.
