Svedočanstvo o značaju zadužbina može da se nađe i u srpskim narodnim pesmama, piše Slavko Vejinović.
Za ovu tvrdnju, kako navodi, dovoljno je podsetiti se pesme “Zidanje Ravanice”, u kojoj carica Milica opominje i podstiče kneza Lazara da podigne svoju zadužbinu.
Kolevka epske književnosti
Prema narodnom predanju, kneginja Milica je knezu Lazaru govorila:
“Što bijahu Nemanjići stari,
Carovaše, pa i preminuše,
ne trpaše na gomile blago
no gradiše s njime zadužbine,
Sagradiše mnoge manastire,
Sagradiše Visoke Dečane,
baš Dečane više Đakovice;
Paćaršiju više Peći ravne;
U Drenici bijela Deviča;
I Petrovu crkvu pod Pazarom;
Malo više Đurđeve stupove,
Sopoćane navrh Raške hladne,
i Trojicu u Hercegovini,
Crkvu Janju u Starome Vlahu,
i Pavlicu ispod Jadovnika,
Studenicu ispod brvenika;
Crkvu Žiču više Karanovca;
U Prizrenu crkvu Svetu petku;
Gračanicu u Kosovu ravnom.
Sve to jesu njine zadužbine;
Ti ostade u stolu njinome
i potrpa na gomile blago,
a ne gradi nigđe zadužbine;
Eto nama neće pristat’ blago
Ni za zdravlje, ni za našu dušu,
a ni nama, ni kome našemu…
Knez Lazar je svoju zadužbinu, manastir Ravanicu kod Ćuprije, posvetio Vaznesenju Gopodnjem. Manastir je sagrađen u 14. veku, između sedamdesetih i osamdesetih godina. Posle pogibije kneza Lazara, na Kosovu polju 1389. godine – on biva sahranjen u svojoj zadužbini. Od tada, Ravanica postaje mesto hodočašća i svesrpskog saboravanja – navodi Vejinović.
U Ravanici je velika pažnja posvećivana razvoju srpske književnosti i pismenosti. Zbog te i takve nacionalne uloge, manastir je često bio na udaru Turaka, paljen je i rušen više puta – 1396, 1398, i 1436. Manastir je najviše stradao 1686/87. kada je pobijeno dosta kaluđera, drugi se razbežali, a manastir razrušen. Deo kaluđera, sa moštima svetog kneza Lazara, priključio se Velikoj seobi Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem. Kaluđeri su sa sobom poneli mošti kneza Lazara i sahranili ga u Vrdnik, koji se o tada naziva i sremska Ravanica. Mošti svetog kneza Lazara tu su se nalazile od 1697, kada su prenete u Sabornu crkvu u Beogradu, odakle 1989. vraćene u moravsku Ravanicu. Knez Lazar je podigao još i Lazaricu, crkvu Sv. Stefana u Kruševcu, manastir Gornjak na Mlavi i Sićevac blizu Ravanice.
Prva škola i bolnica
Kako navodi Vejinović u knjizi “Zadužbinarstvo kod Srba”, o važnosti i značaju zadužbina kod nas, narodni pevači govorili su i kroz ove stihove:
Da vi znate naše manastire
Slavni naši cara zadužbine
Da vidite divnu Studenicu,
Nedaleko od Novog Pazara,
Zadužbinu cara Simeuna
Prvo babo sagradio crkvu,
Krasnu, slavnu sebi zadužbinu…
Manastir Studenica, uz Hilandar, predstavlja svojevrsno zaokruženje vladarskog dela Stefana Nemanje, i vrhunac njegovog ktitorskog pregnuća – navodi Vejinović.
Gradeći “majku svih srpskih crkava”, na rečici Studenici, levoj pritoci Ibra, dosegnuti su najviši duhovni, kulturni i graditeljski dometi u srpskom srednjovekovnom stvaralaštvu uopšte.
Stefanovi sinovi, ali i drugi iz slavne dinastije Nemanjića, pridružuju se kasnije ktitorskom podvigu u Studenici. Među njima se posebno ističu – veliki knez Vukan, najstariji Stefanov sin, zatim tu je i kralj Radoslav, unuk Nemanjin, pa kralj Milutin i drugi. Ali, najveća uloga u dovršavanju Studenice i u uređenju monaškog života u njoj pripada Svetom Savi.
Pod duhovnim nadzorom Svetog Save, manastir Studenica postaju kulturni i duhovni centar Srba. Sveti Sava je bio starešina manastira Od 1207. do 1215. i za to vreme osnovao je u Studenici prvu školu i bolnicu u Srbiji i napisao prvo književno delo na srpskom jeziku “Studenički tipik” posvećen životu njegovog oca Svetog Simeona, zadužbinara manastira.
I Stefan Prvovenčani – drugi sin Stefana Nemanje, potonji prvi srpski kralj i ktitor Žiče – napisao je ŽitijeSv. Simeona 1216, a kasnije to čini i hilandarski monah Domentijan 1263/64. godine
Centralni deo u manastirskoj celini zauzima Bogorodičina crkva, i ona je građena da bude glavna crkva nemanjićkog manastira.
Pomirenje nad očevim grobom
U ovom biseru srpske srednjovekovne arhitekture počivaju mošti Svetog Simeona, njegove žene Anastasije i njihova dva sina – kneza Vukana i Stefana Prvovenčanog.
Sveti Sava je preneo očeve mošti iz Hilandara u Studenicu 1206/07. godine. Polaganje tela svetog ktitora, Stefana Nemanje, u studenički grob, bio je veliki trenutak u istoriji manastira i srpskog naroda.
Tom prilikom je Sveti Sava, nad očevim grobom, izmirio braću Stefana i Vukana, koji su se zavadili oko prestola.
Brojni turisti
U okviru Studenice, posebno u letnjim mesecima, organizuju se mnogobrojne duhovne i kulturne manifestacije: horske svečanosti, likovna akademija, dramska sekcija. Studenicu godišnje poseti više desetina hiljada vernika i turista iz zemlje i sveta. Unesko je 1986. uvrstio Studenicu u listu svetske kulturne baštine.
