Zadužbina, ta lepa i čista srpska reč, jasno govori o jednoj velikoj i duboko smislenoj potrebi čoveka da učini dobro delo, da daruje za svoju dušuu, da se oduži Bogu i narodu. U srednjem veku se pod pojmom zadužbine podrazumevalo sve što je neko darivao crkvi ili manastiru, a za spasenje svoje duše ili svojih bližnjih i dragih – piše Slavko Vejinović u knjizi “Zadužbinarstvo kod Srba”.
U knjizi napisanoj posle višegodišnjeg istraživačkog rada, Vejinović ističe da su praveći zadužbine na dobrobit naroda svog, plemeniti ljudi zaveštavali i ostavljali trajna dobra svom narodu. Zadužbinari nisu bili samo oni koji su osnivali manastir ili crkvu, već i oni koji su ih kasnije obnavljali.
Najduži kontinuitet
– Sklonost ka zadužbinarstvu u celokupnom društvenom razvoju imala je trajnu vrednost. Uz slavlje porodičnog svetitelja, zadužbinarstvo u srpskom narodu ima najduži kontinuitet. Slobodno se može reći da je zadužbinarstvo bitna odlika nacionalnog bića srpskog naroda i, možda, jedna od njegovih najlepših vrlina – navodi Vejinović.
Počeci zadužbinarstva sežu duboko u istoriju, do stvaranja srpske srednjovekovne države i vremena slavne dinastije Nemanjića. Dva veka kontinuiranog razvoja srednjovekovne srpske države, na čelu sa ovom slavnom dinastijom darivala su srpskom narodu neprocenjive vrednosti u oblasti kulture, duhovnosti, građevinarstva, arhitekture, fresko-slikarstva, upravo, u tom vremenu zadužbinarstvo se ispoljava u punom sjaju i veličini.
Ljubav i sklonost prema gradnji manastira – zadužbina karakteriše sve vladare loze Nemanjića. Njihove zadužbine uvek nose neku vrstu ličnog obeležja samog ktitora, odnosno pečat njegove individualne prepoznatljivosti. Zadužbinarstvo je kroz istoriju imalo veliki značaj za očuvanje kulturnog i duhovnog identiteta srpskog naroda i pravoslavne vere. Zahvaljujući i svojim zadužbinama, Srbi su kroz vekove i vreme – a koje im često nije bilo naklonjeno – sačuvali svoje korene i istorijsko pamćenje.
Zadužbine sagrađene u prošlosti pravi su i verni dokaz srpskog umetničkog i graditeljskog stvaralaštva, trajan arhitektonski i slikarski zapis o našim vladarima, duhovnom stanju i sveukupnom društvenom napretku našeg naroda toga doba.
Duhovna moć
Kroz zadužbinarstvo se može jasno videti ekonomska snaga, kulturna, obrazovna i sveukupna duhovna moć srpskog naroda, koji je mogao da stvori tako velika i vredna dela. Srbi su se, upravo kroz ovaj vid stvaralaštva, predstavili i pokazali svetu kao narod koji je u stanju da stvori najveće vrednosti – konstatuje Vejinović.
– Trinaesti, četrnaesti i petnaesti vek podarili su srpskom narodu nekoliko manastira – izuzetnih zadužbina znamenitih srpskih vladara – navodi Vejinović.
Od tolikih zadužbina, kao primere Vejinović podseća na Studenicu, Žiču, Pećku patrijaršiju, Mileševu, Sopoćane, Gračanicu, Visoke Dečane…
Manastiri, građeni kao zadužbine, bili su molitvena središta i crkveno-administrativni centri, odnosno sedišta arhijereja, ali u isto vreme, i narodna zborišta i mesta u kojima je srpski narod, najčešće predvođen svojim sveštenstvom i crkvenim velikodostojnicima, donosio važne (istorijske) odluke koje su neposredno uticale na njegovu sudbinu.
Zadužbinari u prošlosti su najčešće bili sami vladari, imućna vlastela ili sveštena lica. Samo oni koji su osnovali manastir ili crkvu, ili koji su ih obnovili, sticali su pravo da se nazivaju ktitorima – navodi Vejinović.
Umna molitva
Posle propasti srpskog carstva u srednjem veku nestalo je feudalne gospode, a kasnije srpske vojvode i prvaci jedva da su bili malo bogatiji od svojih podanika. Osnivači mnogih manastira i crkava bili su uglavnom monasi, a pravi ktitori i priložnici – sam narod.
Posebno mesto zauzimaju manastiri Ovčarsko-kablarske klisure, koji čine jednu specifičnu celinu, koja se postepeno stvarala šest vekova, kroz neprestane uspone, razaranja, zamiranja, obnove, na relativno malom prostoru. Nazivaju je i Svetom Srpskom gorom, jer se na malom prostoru nalazi 10 manastira i dva sveta mesta: Nikolje, Jovanje, Uspenje, Vaznesenje, Vavedenje, Preobraženje, Savinje, Blagoveštenje, Ilinje, Kađenica, Sretenje i Sveta trojica, navodi Vejinović.
– Sa velikom sigurnošću se može reći da su ovčarsko-kablarski manastiri podignuti krajem XIV veka, u vreme dolaska monaha sinaita u Srbiju. Ovaj kosmopolitski monaški pokret istočne Evrope i Sredozemlja upražnjavao je isihazam i bili su posvećeni savršenom miru – “isihiji”. Njegova bitna karakteristika je stalna, neprekidna molitva u sebi, takozvana umna molitva, preko koje se dolazi do stanja sabranosti i unutrašnje tišine.
Pre njih nije bilo zbijenih grupa manastira na nekom manjem prostoru, već su građene velike vladarske i vlasteoske zadužbine, usamljene i odvojene od drugih. Sa dolaskom sinaita-isihasta (posebna grupa duhovnika) ta tradicija se menja. Blagoveštenje je jedan od retkih manastira u Klisuri za koji se tačno zna kada je podignut. Iznad ulaza u crkvu stoji natpis da je hram podignut 1601/1602. godine trudom igumana kir Nikodima.
Grobna počivališta
Srednjovekovni manastiri su bili i grobna počivališta srpskih vladara, vlastele i crkvenih velikodostojnika. U nekima se i danas čuvaju mošti njihovih ktitora ili svetih Srba. Recimo, u Studenici su pohranjene mošti Svetog Simeona Mirotočivog i Stefana Prvovečanog, u Dečanima Svetog kralja Stefana Dečanskog, u Ravanici Svetog kosovskog velikomučenika kneza Lazara.
