Zasviraše trube, završi se boj, zvona zvone, zora sviće, vraćam se rode moj… Nažalost, mnogi junaci naše istorije nisu imali tu sreću. Nisu se vratili živi a svoje kosti ostavili su tamo daleko… Možda nije umesno stihovima ove pesme početi priču o slavnim srpskim grobljima i onima koji počivaju širom sveta, ali hit “Pukni zoro” većinu nas podseti na besmrtne heroje i izmami suzu. Ne zna se tačan broj srpskih rodoljuba nastradalih u prethodnim ratovima koji su sahranjeni izvan otadžbine, ali se procenjuje da ih je više desetina hiljada i da počivaju u čak 43 zemlje širom sveta, od Alžira do Okeanije. Postoje podaci da se vojna groblja srpskih junaka koji su živote dali u dva svetska rata i balkanskim ratovima nalaze na čak 680 lokaliteta u svetu. Za neke se zna u kakvom su stanju, posebno ona u Grčkoj i Francuskoj, ali je većina humki naših ljudi koji su živote položili na oltar otadžbine zarasla u korov i nepoznanica je za mnoge.
– Odnos prema žrtvama, očuvanje i dostojno održavanje mesta stradanja i počivanja su deo našeg identiteta i kulture sećanja. To je obaveza svake vlasti, resornih ministarstava i institucija koje se bave očuvanjem i zaštitom kulturno-istorijske baštine, ali svakog pojedinca, posebno onih čiji su preci stradali van granica današnje Srbije. Time čuvamo istoriju koja nas je stvorila – kaže za “Vesti” istoričar Momčilo Pavlović.
Najpoznatija srpska vojnička groblja nalaze se u Grčkoj i tamo su sahranjeni poginuli u Prvom svetskom ratu. Ona su u Solunu (Zejtinlik u okviru kompleksa savezničkih vojnih grobalja iz Prvog svetskog rata), zatim na ostrvu Vido (mauzolej kosturnica – Plava grobnica gde su među stradalima i 1.232 Srbina do 21 godine starosti), ali i u mestima Agios Mateos, Guvija, San Matijas i Kema-Simi. Na desetine srpskih vojničkih grobalja ima i u Makedoniji, a najpoznatija su u Bitolju, Štipu i Kumanovu, a ima ih i u Krivoj Palanci, Dobrovenima, Skočiviru, Udovu i Gornjem Manastirecu. Srpski vojnici poginuli u Prvom i Drugom svetskom ratu, sahranjeni su i u Italiji, u Bariju, Bolconu, Padovi, Firenci i Napulju, ali i u Mađarskoj u Budimpešti, Baji, Sekešfehervaru, Segedinu, ali i u drugim mestima širom te zemlje.
U Bugarskoj u Sofiji nalaze se večne kuće poginulih u ratovima 1912-1915, zarobljenika preminulih od 1915. do 1919, kao i onih stradalih u Drugom svetskom ratu.
Groblja naših junaka iz Prvom svetskom ratu, ali i streljanih Jugoslovena u Drugom svetskom ratu nalaze se i u nekoliko francuskih gradova: Parizu, Vilfranš de Rurž i Sent Mandrije, dok su u Tunisu srpska vojnička groblja nastala između 1916. i 1918. u mestima Menzel Burgiba i Bizerta.
U Austriji se groblja sa našim zemljacima palim u Prvom svetskom ratu, kao i spomenici žrtvama fašizma, nalaze se u mestima Mauthauzen, Ašah, Frauenkirhen, Grediv, Brudf, Kajzerštajnbruh. Srpsko vojničko groblje nalazi se i u Belgiji u okviru Savezničkog groblja u Liježu, dok su u Češkoj i Slovačkoj groblja umrlih zarobljenika iz Prvog svetskog rata u mestima Prag, Olomuc, Jindrihovce, Trenčin, Veljki Međer i Čalovo. Takođe, groblje sa poginulim vojnicima u Prvom svetskom ratu, gde su sahranjeni i srpski borci, nalazi se i u Alžiru u okolini ovog grada. I širom Albanije nalaze se groblja sa poginulim u Balkanskom i Prvom svetskom ratu, između ostalih i u mestima Tirana, Skadar, Drač, Korča, Leš, Kavaja, selo Arta kod Valone. I na teritoriji bivšeg Sovjetskog Saveza ima više grobalja sa ostacima naših poginulih u Prvom svetskom ratu. I u Bosni i Hercegovini u Rogatici nalazi se Spomen-kosturnica poginulim srpskim i crnogorskim vojnicima za oslobođenje 1914, a dok se u Vardištu nalazi Spomen-kapela srpskim vojnicima.
Jedinstvena Ćele-kula
U Srbiji glavni memorijalni spomenik svim poginulim u periodu 1912-1918. godine podignut na Avali i to je Spomenik Neznanom junaku, a iz perioda Prvog srpskog ustanka značajna je Ćele-kula napravljena od ljudskih lobanja u Nišu. Spomen kosturnice i vojnička groblja iz Prvog svetskog rata se nalaze i u Šumaricama u Kragujevcu, u Valjevu, Ivanjici, Surdulici, Leskovcu, Crnoj Travi, Ćelijama, Tekerišu, Krivaji, Kovinu, Mehovini, Gučevu, Prnjavoru, Dublju, Ljuboviji, na planini Jagodnja, u Mladenovcu, Somboru, Krupnju, Pančevu, Zrenjaninu, Ćupriji, Svilajincu, velikom Gradištu, Trsteniku, Brusu, Babušnici, Aranđelovcu, Požarevcu, u Šašincima, Novom Miloševu, Šapcu, Čačku, Pecki, Bagrdanu,Prokuplju, Zaječaru, na Kosmaju, u Sremskim Karlovcima, Lazarevcu, Knjaževcu, Velikoj Reci, Majuru i Osečini.
Spomenik u Kenigsbriku
I u Nemačkoj se nalaze srpska vojnička groblja iz Prvog svetskog rata u gradovima Vinterberg i Keln, ali i u Ulmu i Frankfurtu. Večna počivališta naših junaka nalaze se i u rumunskim mestima Arad, Lugo, Georgeni, Medžidija i Fogara. Uz zvuke “Bože pravde” i “Tamo daleko” u izvođenju vojnog orkestra iz Drezdena, 1. septembra 2021. u Kenigsbriku održana svečanost povodom obnove Spomenika srpskom vojniku u Prvom svetskom ratu, podignutom 1918.
