Mala srpska Sveta Gora. Tako vernici zovu čitav splet manastira u Ovčarsko-kablarskoj klisuri. Ovaj deo Zapadne Šumadije, u meandrima Zapadne Morave, već decenijama unazad je meka vernika i turista sa svih meridijana zato što je malo primera u svetu da je na ovako malom geografskom prostoru smešteno čak deset manastira.
Najveći broj ovih svetinja obnovljen je pred Drugi svetski rat zahvaljujući Svetom vladici Nikolaju Velimiroviću koji je prvi i upotrebio izraz za ovaj deo Srbije – “Mala Sveta Gora”.
Nažalost, zbog pandemije COVID-19 virusa, većina svetinja u Ovčarsko-kablarskoj klisuri je poslednjih godinu dana bila zatvorena za posete.
Sa popuštanjem epidemioloških mera i putnici namernici i hodočasnici su počeli da se vraćaju u ove svetinje, a u to su se uverili i reporteri “Vesti” koji su ovog maja obišli sedam manastira Male Svete Gore.
Paviljon za sirotinju
Prvi na tom putu bio je manastir Blagoveštenje – mesto gde se zamonašio, a zatim i najčešće boravio leti, najomiljeniji srpski poglavar, patrijarh Pavle.
Manastir je smešten pod Kablarom, tik iznad hidrocentrale Ovčar Banja, a patrijarh Pavle, u to vreme Gojko Stojčević je u njega stigao nakon čudotvornog izlečenja na grobu Vujanskog svetitelja. U međuvremenu su renovirani konaci i zgrada, izgrađen nov zvonik i palionica sveća, ali o tom vremenu i dalje svedoči crkva kao i stari manastirski bunar.
O istoriji Blagoveštenja putnici mogu saznati i od monahinja, ali i iz natpisa iznad ulaznih zapadnih vrata koji glasi:
“Izvolenijem oca i pospešenijem sina i svršenijem Svetog duha sazda se sij sveti i božestveni hram Blagoveštenije presvjatija vladičice naše Bogorodice i prisno djeve Marije v vremena teška i nužna, trudom i userdijem igumana kir Nikifora s bratijami i svrši se v leto 7110.”
Prevedeno na današnji kalendar, ovaj manastir je sazidan 1602. na temeljima stare crkve. Na severnom delu zida je i podatak da je najveći deo freskopisa urađen 1632. godine. Međutim, nije samo patrijarh Pavle bio posvećen ovom manastiru.
Prema istorijskim podacima, vladika Nikolaj (Velimirović), episkop ohridski i žički, takođe je bio vezan za ovo mesto, pa je u Ovčar Banji podigao paviljon za banjsku sirotinju i dopustio tadašnjem igumanu Blagoveštenja, Danilu (Zdravkoviću) da prima koliko god može od onih posetilaca koji u Ovčar Banji ne bi mogli naći stan.
Utočište od Turaka
I ne samo to. Prilikom posete Blagoveštenju preporuka je da se obiđe i mesto poklonjenja koje se nalazi na dva kilometara, na mestu manastirske livade gde se nalazi zazidana pećina sa moštima više stotina Srba koje su žive spalili ili dimom ugušili Turci. Uglavnom su se žene i deca na tom mestu sakrili od odmazde Osmanlija u vreme Kočine Krajine do Prvog srpskog ustanka, a ovo mesto je slučajno pronašao upravo vladika Nikolaj 1937. godine.
Da bi ovo stratište sačuvao od divljih zveri, zazidao je ulaz u pećinu, ali istovremeno do njega napravio stepenište kako bi verujući narod baš na tom mestu zapalio voštanice.
Nedaleko od ovog, nalazi se manastir Nikolje, posvećen Svetom Nikolaju arhiepiskopu Mirlikijskom Čudotvorcu, koji ima Paraklis Vozdviženju Časnog Krsta i hram Svetog Lazara Četvorodnevnog. Nema pouzdanih podataka kada je ova svetinja podignuta i čija je zadužbina, ali se pretpostavlja da je nastao u 14. ili 15. veku na osnovu ikone koja se danas čuva u Narodnom muzeju u Beogradu, a potiče iz 1489. godine.
Poznata je i po tome da se u njemu sa porodicom od Turaka skrivao knez Miloš Obrenović koji je iz zahvalnosti, 1817, u porti sagradio konak, a zatim i poklonio nešto zemlje i vodenicu – jedno od najvrednijih dobara za to vreme. Među ličnostima iz slavne srpske istorije koji je boravio u ovom manastiru je i Vuk Stefanović Karadžić. Na konaku je ploča na kojoj je zapisano:
“Ne zna se čija je zadužbina, i po pripovijedanju nikad se u njemu vatra nije gasila, i u stara vremena živelo je u njemu oko trista kaluđera…”
Specifičnost ovog manastira je i po tome što je ulaz u crkvu na južnoj strani, a zatim i po freskama koje potiču iz 16. i 17. veka i “Nikoljskom jevanđelju” za koje se pretpostavlja da je iz 14. veka.
Sledeći manastir na putu kroz Malu srpsku Svetu Goru je Jovanje, posvećen prazniku rođenja Svetog Jovana Krstitelja. Prema predanju, podigli su ga svetogorski monasi 1540. godine. Vuk Stefanović Karadžić je u svojim spisima iz 1824. zabeležio da je manastir Jovanje bio lavra, iz koje se zapovedalo i sudilo svim ostalim manastirima oko Kablara i Ovčara. Takođe, tu je bila i prepisivačka škola što svedoči jedno rukopisno jevanđelje iz srednjeg veka, koje se čuva u Beču. Po izgledu, veličini i lepoti, tadašnju crkvu Vuk Stefanović Karadžić izdvojio je kao najlepšu u ovom delu Srbije.
Čudesna ikona
Nažalost, i ova svetinja je doživljavala sudbinu drugih, u više navrata je pljačkana, rušena, ali i obnavljana. Vladika Nikolaj Velimirović ju je 1936, obnovio i od tada je poznata po čudima i pomoći ljudima koji se pomole pred ikonom Majke Božije Jovanjske, Brzopomoćnice. Ova ikona se nalazi u novoj crkvi, zato što je zbog izgradnje hidrocentrale Međuvršje, originalni manastir potopljen 1954. godine, a novi sagrađen na ovom mestu pet godina kasnije i u narodu je poznat i kao Novo Jovanje.
I sledeći – manastir Preobraženja doživeo je sličnu sudbinu. Sagrađen u prvoj polovini 16. veka, srušen je početkom 20. veka zbog izgradnje pruge. Nova svetinja – Novo Preobraženje počelo je da niče 1939. godine zahvaljujući prilogu tadašnjeg đenerala Milivoja Joksimovića i pobožnog naroda, ali je završeno tek u osvit Drugog svetskog rata, 1940, kada je na praznik Pokrova Presvete Bogorodice i osvećeno. Preobraženje likovno je ukrasio Ivan Meljnikov ruski freskopisac koji je živeo u Bitolju. On je uradio ne samo ikone, već i duborez ikonostasa i dve freske.
Po blagoslovu Svetog vladike Nikolaja, episkopa ohridskog i žičkog, manastir ne može posedovati imovinu niti parohiju, već mu je uloga misionarska, prihodi su od molitve, a sva bogatstva su mu na duhovnom polju. Inače, u ovoj svetinji se živi po strogim svetogorskim pravilima što znači da su liturgije svakodnevne i to radnim danom oko šest sati ujutru, a nedeljom i praznicima u osam sati. Monasi i bratstvo Preobraženja obavljaju bogosluženja i u manastiru Sretenje, u Crkvici Svetog Save, poznatijoj i kao Savina Vodica, u stenama Kablara, a brinu i o zbeg-crkvi Kađenici, jedinstvenom spomeniku stradanja srpskog naroda od Turaka.
Jači od stradanja
Obilazak svetinja u Ovčarsko-kablarskoj klisuri nastavili smo posetom manastiru Vaznesenje. Najverovatnije je podignut u prvoj polovini 16. veka, ali ni za ovu svetinju ne postoje tačni podaci kada je nastao. U Narodnoj biblioteci Srbije u Beogradu, sačuvano je rukopisno Četvorojevanđelje iz 1570. godine, koje je prepisivano upravo u ovom manastiru, pa je pretpostavka da je osnovan sredinom 16. veka. Sa seobom Srba, 1690, manastir je zapustio, a obnovio ga je nekoliko vekova kasnije, 1937. godine, vladika Nikolaj. Otuda se, na desnoj strani, na ktitorskom mestu u manastirskoj crkvi nalazi freska Svetog vladike Nikolaja Srpskog, a verujući narod ima priliku i da celiva delić moštiju ovog svetitelja.
Sledeći je manastir Sretenje – zadužbina episkopa užičkog Nikifora (Maksimovića). Manastirska kapela posvećena je Pokrovu Presvete Bogorodice, a manastir je svoje poslednje stradanje pretrpeo od Nemaca 1941. godine kada su ga bombardovali. Sestrinstvo Sretenja bavi se sakupljanjem lekovitog bilja, pravljenjem melema i kapi, proizvodnjom voćnih rakija i kupinovog vina. Bogosluženja obavljaju jeromonasi iz manastira Preobraženje.
Poslednji manastir koji su reporteri “Vesti” obišli na Maloj srpskoj Svetoj Gori bio je Svete Trojice iz 16. veka koji se nalazi na jugozapadnim šumovitim padinama Ovčara. Tokom Drugog svetskog rata u njemu su boravili budući patrijarh Pavle, ali i otac Justin Popović, jedan od najvećih teologa SPC. Manastir su bombardovali Nemci na praznik Male Gospojine, 21. septembra 1941. godine. Mnogi tvrde da je po svojoj arhitekturi ovo jedna od najlepših svetinja u ovom delu Srbije. Po predanju, gradili su je monasi iz Sretenja, a nastala je u isto vreme kada i Blagoveštenje. U više navrata, napuštana je i obnavljana, a tokom Drugog svetskog rata čak je dva puta bombardovana. Ni monasi nisu pošteđeni jer su mučeni i zlostavljani. Zanimljivost je da je upravo ovde svojevremeno snimana serija o Vuku Karadžiću.
Molba posetiocima
U manastiru Preobraženje istaknuta je tabla sa molbom posetiocima – turistima koja važi i za obilaske drugih svetinja:
“Mole se posetioci da u crkvu ulaze bar onoliko pristojno odeveni kao kad ulaze u svaku drugu službenu prostoriju (sudsku salu, školsku učionicu, kancelariju). Zabranjuje se, dakle, ulazak u crkvu pod kapom, u kupaćim kostimima i šorcevima. Isto tako, ne dozvoljava se ulazak u crkvu muškarcima bez košulja i ženama koje su previše obnažene i u pantalonama – iz sednice Svetog Arhijerejskog Sabora br. 21 od 14/1. maja 1968. godine.”
Nikoljsko jevanđelje
Manastir Nikolje je specifičan po takozvanom Nikoljskom jevanđelju. Jevanđelje, veličine 16×10,5 cm, sadrži 144 listova pergamenta, a svaka stranica je ukrašena iluminacijama, inicijalima i zastavicama, sa zlatnim i srebrnim detaljima. Po istoričaru Pavlu Šafariku, koje on naziva Jevanđelje kraljice Jelene, pisano je između 1240-1250. godine.
Jevanđelje je tokom Prvog svetskog rata nestalo iz Arhive Narodne biblioteke u Nišu, a pronađeno je 1966. godine u biblioteci ser Čestera Bitija koji je testamentom ovaj vredan dokument zavetovao Republici Irskoj, pa se čuva u biblioteci u Dablinu.
Isposnica Svetog Save
Od manastira Preobraženje pruža se najlepši pogled na Isposnicu Svetog Save na Kablaru. Reč je o mestu – pećini gde se Sveti Sava podvizivao.
Bratstvo ovog manastira vodi računa o ovoj isposnici i neretko se upravo tu održavaju liturgije u crkvi koja je podignuta 1939. godine.
Do ove isposnice je moguće doći samo pešice stazom “Savinje” koja je duga oko kilometar. Svi koji se odluče da posete ovu svetinju trebalo bi da znaju da je u drugom delu uspona koji vodi preko stepa potrebna i osnovna planinarska oprema, ali i štap i oprez jer je ovaj deo Kablara – pun zmija.
