Direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu, dr Dejan Ristić, prethodno je kao direktor Narodne biblioteke 2019. izdao kapitalno delo “Kuća nesagorivih reči” o istoriji ove ustanove od osnivanja 1838. do 1941. godine.
– Za srpsku kulturu i istoriju jedan od najtragičnijih datuma je 6. april 1941. godine. Pored stradanja ljudi i materijalnih dobara, prve sate Drugog svetskog rata na našem tlu obeležilo je plansko uništenje najznačajnije zbirke pokretne kulturne baštine u ovom delu Evrope – Narodne biblioteke Srbije. Upravo Narodna biblioteka Srbije je za nacističku Nemačku predstavljala jedan od ključnih ciljeva bombardovanja, i to su nedvosmisleno priznali generali koji su u tom zločinu i učestvovali – ističe dr Ristić i dodaje da se odgovornost za uništenje nacionalnog fonda može definisati na nekoliko nivoa.
– Primarnu i najveću odgovornost nose politički i vojni vrhovi nacističke Nemačke, fašističke Italije i njihovih saveznika. Ali, odgovornost snose i ministri prosvete Kraljevine Jugoslavije koji su godinama ignorisali inicijative, urgencije i apele upravnika Narodne biblioteke da se pristupi podizanju namenskog zdanja za potrebe te ustanove kulture, odnosno da se obezbede neophodni uslovi za čuvanje nacionalnog fonda – ističe dr Ristić i dodaje da su od značajnijih dela pohranjenih u ovoj biblioteci uništenje izbegla tri srednjovekovna rukopisa, celokupan fond muzikalija, prepiska Đorđa Đorđevića, lična arhiva i prepiska Jovana Gavrilovića, deo arhive same ustanove za razdoblje između 1856. i 1874. godine, kao i sadržaj magacina u tadašnjoj Kosmajskoj ulici br. 50, u kome su se nalazili suvišci monografskih publikacija.
Dr Ristić kaže da su stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograd tek 1976. godine započeli sa iskopavanjima zgarišta Narodne biblioteke Srbije, a da je ono nastavljeno i u narednim godinama, sve do 1988. Međutim, do sada je istraženo oko 3.000, od ukupno 5.000 kubnih metara.
– Nađeno je mnogo ugljenisanih knjiga – na stotine kubnih metara ili desetine hiljada primeraka, među njima tridesetak listova jedne rukopisne knjige iz 16, odnosno 17. veka i oko 200 fragmenata listova starijih rukopisnih knjiga, pripisanih razdoblju od 13. do 16. veka. Stručnjaci Odeljenja za arheografiju Narodne biblioteke Srbije uočili su i fragmente rukopisa vlaške redakcije koji nisu bili navedeni u sačuvanim popisima, što može značiti da je rukopisa bilo više nego što se mislilo.
Dr Ristić navodi i da je tokom tih iskopavanja ustanovljeno da su limeni sanduci puni dragocenih knjiga – pokradeni!
– Reč je o okovanim limenim sanducima u kojima je bio pohranjen najdragoceniji deo nacionalnog fonda – zaključuje dr Ristić.
Sanduci Narodnog muzeja
Dr Zoran Ranković kaže da je uoči Makenzenove ofanzive 1915. godine, direktor Narodne biblioteke spakovao 56 najdragocenijih rukopisnih i starih štampanih knjiga u dva sanduka koje je poslao da se evakuišu.
– Na niškoj železničkoj stanici sanducima se gubi trag i verovalo se da su dragocene knjige uništene. Međutim, 1933. godine antikvarijatu u Frankfurtu ponuđen je Prizrenski prepis Dušanovog zakonika iz jednog od tih sanduka i ispostavilo se da ga je otuđio jedan nemački oficir. U biblioteci ser Čestera Bitija u Dablinu nalazi se pet knjiga iz Narodne biblioteke prodatih na aukciji. Dakle, različiti su putevi do dospeća u inostrane zbirke ili, kako jedna latinska izreka upućuje, svaka knjiga ima svoju vlastitu sudbinu.
