U Egiptu, pored toga potrebno je bilo znati kad će doći do godišnjeg izlivanja reke Nila, od čega je zavisila plodnost i celokupni život Egipćana. Naime, kad se reka povuče u korito, ostajao je plodni mulj, humus, u koji se moglo odmah sejati, posejano brzo nikne i donosi rod po dve-tri žetve. Ali je humus prekrio sve međe, granice koje je čija njiva. Otud je nastala potreba znanja geometrije, zemljomerstva i geodezije.
Rano se uočilo da od jednog do drugog izlivanja reke prođe vreme od 365 dana. Ali tokom posmatranja kroz duži niz godina, videlo se da redovna godišnja poplava Nila biva sve docnije. Sveštenici, koji su se bavili tim pitanjem, zaključiše da je to stoga što godina traje nešto duže od 365 dana. Preciznijim računanjem, dođoše do zaključka da ta dužina iznosi šest časova.
Godine 238. pre Hrista, u Kanopi, predgrađu Aleksandrije, sveštenici objaviše Kanopski edikt, da ubuduće svaka četvrta godina treba da bude prestupna, sa 366 dana, i tako će se usaglasiti kalendar i stvarnost izlivanja Nila.
Kad je svojim vojnim pobedama car Julije Cezar osigurao mir Rimskom carstvu odluči se da iznutra uredi državu, te pored drugog da uvede jedinstveni kalendar, umesto mnoštva kalendara pojedinih gradova i provincija carstva. Posao oko toga poveri jednom egipatskom naučniku, koji na osnovu Kanopskog edikta ustroji kalendar da je svaka četvrta godina prestupna. Pored toga, taj kalendar, docnije nazvan julijanski, umesto dotadašnjeg rimskog počinjanja Nove godine u martu, otpočinjao ju je 1. septembrom. U XVIII veku usvojeno je da Nova godina počinje 1. januarom, kako biva i sada.
Hrišćanska crkva dobivši slobodu, prihvatila je kalendar koji je bio u opštoj upotrebi sa početkom indikta, tj. Nove godine, 1. septembra, što je u crkvenom pogledu u važnosti i danas.
No za Crkvu je od osobitog značaja pitanje praznovanja najvećeg praznika, Vaskrsa. U tom pogledu od početka su bile dve prakse: Maloazijski hrišćani su praznovali Vaskrs 14 dana jevrejskog meseca Nisana, u bilo koji bi dan sedmice to palo. Na Zapadu, pak, Vaskrs je praznovan u to vreme, ali uvek u nedeljni dan. Tako su jedni bili u radosti Vaskrsa, a drugi još u postu i žalosti.
Da bi ovaj najveći praznik svi hrišćani praznovali u isto vreme, Prvi vaseljenski sabor, 325. godine odredi da sve Crkve slave Vaskrs u prvi nedeljni dan posle prolećne ravnodnevice i posle punog meseca.
Svakako, pošto je u to vreme bio u važnosti julijanski kalendar, da je proletna ravnodnevica padala 21. marta. Sabor nije pomenuo nikakav kalendar, nego događaje u vasioni: ravnodnevicu, pun mesec i nedeljni dan. Još je odredio da datum Vaskrsa, i praznika zavisnih od njega, izračunava, u to najupućenija, Aleksandrijska crkva i na vreme obaveštava ostale. No kako je pri ondašnjim komunikacijama bilo teško da na vreme stigne vest o tome u udaljene krajeve od Aleksandrije, došlo se vremenom do praktičnijeg načina da se to omogući, tako da se za više godina unapred izračunaju podaci o Vaskrsu, predstave pregledno u vidu tablice i dostave predstojateljima Crkava. Takvu je "Pashalnu tablicu" 385. godine sastavio Teofilo Aleksandrijski za 40 godina, a ovu Sveti Kirilo Aleksandrijski dopunio za period od 95 godina. Nešto docnije, učeni egipatski monah Anijan izradio je "veliki pashalni indiktion", koji u toku 532 godine iznosi sve datuma Vaskrsa za svaku od tih godina. Kad se završi ceo ciklus, počinje se iz početka. U VI veku taj indiktion dopunio je rimski monah Dionisije Mali, i on se i sada štampa na kraju Crkvenog Tipika.
Tokom niza godina, videlo se da kalendar zaostaje za stvarnošću ravnodnevice zbog toga što tropska godina ne traje 365 dana i šest sati, nego nekoliko minuta i sekundi manje. To, pak, za 128 godina načini zadocnjenje za ceo jedan dan.
Navedena netačnost julijanskog kalendara uočena je u pravoslavnoj crkvi odavno, te se sa više strana tražila njegova ispravka. Na jednu takvu predstavku, krajem XIV veka, carigradski PATRIJARH odgovori da pojedine autokefalne crkve ne bi primile ovu ispravku, te bismo ponovo došli do razlike u praznovanju Vaskrsa. Ostalo se na tome da se na to pitanje dobro obrazloženo potraži mišljenje sviju pomesnih crkava.
Nažalost, nastaje tursko ropstvo, sa mnogim teškoćama: Kako Crkva da opstane u uslovima ropstva? Te muke potiskoše ustranu ne samo pitanje kalendara, nego i mnoga druga, do boljih uslova i mogućnosti.
Pitanje ispravke kalendara, javljalo se više puta i u rimokatoličkoj crkvi. Kad se problem protestantizma donekle smirio krajem XVI veka, a docnjenje kalendarske od stvarne ravnodnevice poraslo na 10 dana, papa Grigorije XIII odredi jednu komisiju stručnjaka sa naredbom da sastave kalendar koji će nastalu razliku od 10 dana ukloniti, a smanjenjem broja prestupnih godina učiniti da razlika od jednog dana nastane tek posle 3.300 godina. Svojom bulom, papa Grigorije naredi da se novi kalendar (docnije, po njemu nazvan Grigorijanski) uvede u život i onih 10 dana zadocnjenja da se izostave, tako da posle 4. oktobra 1582. godine bude odmah 15. oktobar. Kalendar je te godine uveden u pet evropskih zemalja, a docnije i u drugim.
Isti papa uputi 1583. godine poslanstvo i pismo patrijarhu carigradskom Jeremiji II da prihvati novi kalendar. No sinodska odluka, koju je pored patrijarha Jeremije potpisao i aleksandrijski patrijarh Silvestar, odbije ovaj poziv uglavnom zbog pitanja praznovanja Vaskrsa. Po ovom novom kalendaru, naime, može da se Vaskrs praznuje pre ravnodnevice zajedno sa Jevrejskom Pashom, što je kanonskim propisima zabranjeno, i zato pravoslavnim neprihvatljivo.
Ali time u Pravoslavnoj crkvi nije prestajalo osećanje potrebe ispravke Julijanskog kalendara, u jasno određenom cilju, što tačnijeg praznovanja Vaskrsa prema odluči Prvog vaseljenskog sabora i drugih kanonskih propisa. Početkom XX veka, 1902. godine, carigradski patrijarh Joakim III obrati se poslanicom svima autokefalnim crkvama da se o pitanju kalendara, među sobom dogovore i objasne. U svojim pismenim predstavkama, pojedine crkve su većinom iznele bojazan da bi ove promene, kod neupućenih vernika izazvale velike nedoumice i reagovanja, što bi ugrozilo dotadašnje jedinstvo u praznovanju Vaskrsa.
Međutim, posle I svetskog rata pojedine pravoslavne zemlje, koje su dotle i u građanskoj oblasti držale stari julijanski kalendar, pređu na novi grigorijanski, što pitanje kalendara učini još akutnijim. Zbog toga je 1923. godine sazvan u Carigradu svepravoslavni kongres na kome su Srpsku crkvu predstavljali mitropolit crnogorsko-primorski dr Gavrilo Dožić i dr Milutin Milanković, profesor nebeske mehanike beogradskog univerziteta.
Učesnici Kongresa saglasili su se da 13 dana, koliko je julijanski kalendar zadocnio, svakako treba izostaviti. Kad se to učini, jedni su smatrali da treba ostati pri starom kalendaru, drugi da treba preći na novi. No Kongres odluči da treba izraditi kalendar koji će biti tačniji i od julijanskog i od grigorijanskog i koji bi kao takav bio prihvaćen od sviju pravoslavnih crkava. Taj zadatak je poveren profesoru Milankoviću, koji principe kalendara izradi i podnese Kongresu. Dok julijanski kalendar zadocnjava za jedan dan svakih 128 godina, grigorijanski za 3.300 godina, Milankovićev bi zadocnio za jedan dan tek posle vise od 43.000 godina. Taj kalendar potpuno osigurava propis zajedničkog praznovanja Novozavetne Pashe sviju pravoslavnih prema odluci Prvog vaseljenskog sabora: posle prolećne ravnodnevice, posle punog meseca i u nedeljni dan. Ne može pasti ni pre ravnodnevice ni zajedno sa starozavetnom Pashom (po odluci Antiohijskog sabora iz 341. godine.
Sve do 1923. godine, princip zajedničkog proslavljanja ne samo Vaskrsa, nego i nepokretnih praznika, bio je u vazdžnosti u celoj Pravoslavnoj crkvi. No kada je februara 1923. godine, Grčka država uvela grigorijanski kalendar, zbog potreba građanskih i trgovačkih veza sa inostranstvom, u Kraljevom ukazu jasno je rečeno da u Crkvi ostaje i dalje julijanski kalendar.
Neočekivano, novi arhiepiskop Atinski Hrizostom Papadopulos, već početkom marta 1923. godine, iznosi Saboru grčke jerarhije potrebu prelaska pored države i crkve na novi kalendar. Sabor odluči da se o toj stvari treba ozbiljno posavetovati sa svima autokefalnim pravoslavnim crkvama, osobito sa carigradskom. Stvar je pošla ubrzanim tokom, te decembra iste godine Sabor grčke jerarhije zaključi da za nepokretne praznike bude u važnosti novi, a za pokretne ostane stari, julijanski kalendar. Sabor Carigradske crkve sa tim predlogom se saglasi 20. januara 1924. godine, i Grčka crkva prelazi na novi kalendar proglasivši 10. mart 1924. godine za 23. mart.
Ovakav neobično brzi, i potpuno nepripremljeni prelaz na novi kalendar, izazvao je teški starokalendarski raskol u Grčkoj crkvi. U raskol su se odvojila tri episkopa, znatan broj sveštenstva, monaštva i mnoštvo naroda. Osnovali su zajednicu "Pravih pravoslavnih hrišćana", kako sebe nazivaju, imaju svoje hramove, manastire i upravu. Proglasili su ne samo Grčku crkvu otpadnicom od pravoslavlja, nego i sve pravoslavne crkve koje su ostale pri julijanskom kalendaru, ali imaju kanonsku i liturgijsku vezu sa Grčkom i onim crkvama koje su docnije primile novi kalendar.
Pokušaj da se ovaj raskol silom uguši samo je još više produbio rascep između njih i zvanične Grčke crkve. I kao što biva, ako raskol potraje duže, da raskolnici, u cilju odbrane postepeno odu u krajnost, van pravoslavlja. Tako su ti starokalendarci došli do tvrdnje da Pashalne tablice potiču od Prvog vaseljenskog sabora; da je isti Sabor uveo u Crkvu julijanski kalendar; da je ravnodnevicu vezao zauvek za 21. mart starog kalendara, što kako smo ranije jasno izneli, ne odgovara istini. Idući sve dalje, starokalendarci-raskolnici, izdelili su se na mnoge grupe, od kojih su neke od njih već stigle u jeres, unoseći veliku smutnju među pravoslavne vernike, pored drugih raskolnika, sektanata i jeretika. Pravoslavna crkva shvata potrebu revnosti za Boga, ali zna da je pri tome potrebno revnovati po razumu (Rim. 10,2). Kada je u pitanju novi kalendar sačekaće se dogovor, pre svega, sa ruskom i jerusalimskom patrijaršijom na Velikom Saboru Pravoslavne Crkve, pošto među kanonskim Pravoslavnim crkvama još samo mi slavimo nepokretne verske praznike po starom kalendaru. Iako kalendar nije dogma dotiče se jedinstva svete vere i svetog bogosluženja, što je jednako dogmatima. I, veća je šteta i od dogmatske razlike, jednostrana promena kalendara, raskidanje verskog jedinstva, cepanje jedne, svete, saborne i apostolske Crkve.
Pored drugih, pitanje kalendara je tema budućeg Velikog Sabora pravoslavne crkve, te je o njemu bilo reči i na prvoj predsaborskoj Konferenciji 1977. godine. Verujemo da će Duh Sveti rukovoditi rad Otaca na Velikom Saboru, te da će pitanja koja će se na njemu rešavati naći svoje pravo rešenje.
(Autorski tekst Patrijarha Pavla, objavljen u "Vestima" 27. januar 2003. godine)
