U Beogradu je pre neki dan u devedesetoj godini života preminula Milica – Milka Bošković, udata Maljković, rodom iz sela Rujani u Livanjskom polju, jedan od dva poslednja živa svedoka iz pakla jame Ravni dolac na Dinari u koju su ustaše na Ognjenu Mariju, 30. jula 1941. godine, bacile dvesta osamnaestoro Srba iz ovog sela, uglavnom žena i dece. Njih četrnaestoro, među njima i Milica, tada desetogodišnja devojčica, ipak je preživelo i spaseno posle mesec i po dana.
Dok je četrdesetih godina dvadesetog veka zahuktala fašističko- nacistička osvajačka mašina tutnjala niz Evropu, sve pršteći pred sobom i sklanjajući kao granu s puta jednu po jednu prepreku oskudno naoružanih, razjedinjenih i demoralisanih protivničkih armija, Ante Pavelić je u zavetrini i pod tvrdom zaštitom Hitlera i Musolinija zadovoljno trljao ruke i čekao da se i jugoslovenska državna tvorevina konačno raspadne kao kula od karata. Krvava jutra koja su drugima donosila strah, neizvesnost i beznađe, sa kojima je umesto svetlosti novog dana mnogima dolazio mrak ropstva, Paveliću su bila rumena praskozorja puna nade da je najzad kucnuo čas za osvetu Srbima i ostvarenje njegovog sna o velikoj i nezavisnoj, etnički čistoj državi Hrvatskoj.
A Pavelić, kao uostalom i svi ostali koji su računali na veliki šićar u predstojećoj ratnoj kataklizmi, sem na savezništvo i prijateljstvo moćnih zaštitnika i ideologa fašizma i nacizma, nadu je prvenstveno polagao u međunacionalne raskole i mržnje koje vekovima tinjaju na Balkanu, koje su razjedale i oslabile i onako slabašnu moć i jedinstvo Jugoslavije.
O kakvom je raskolu reč, koliko su duboki i dokle sežu koreni zla i mržnje, bilo je svakome jasno već u onih tužnih jedanaest aprilskih dana 1941. godine, u vreme besmislenog i samoubilačkog krvarenja jugoslovenske vojske u očajničkom pokušaju da organizuje kakav-takav otpor i ne dopusti okupatoru da se u Jugoslaviju ušeta kako se ušetao u ostale do tada porobljene evropske zemlje.
A sve ono što se tih aprilskih dana događalo na frontovima i položajima jugoslovenske vojske bila je samo preteča i vesnik stravičnih pokolja i međunacionalnih satiranja koja će kasnije uslediti, podjarena borbom za vlast, političkim manipulacijama i šovinističkim osvetama do istrebljenja protivnika, neistomišljenika i nacionalnih nesrodnika.
Ni Livno i livanjski kraj u tome nisu bili izuzetak. Naprotiv. Sve ono što se, posebno tokom 1941. godine, dogodilo u ovom kraju, krvavo kolo koje su i u ovom podnebesju zaigrale ustaše, začeto je u aprilskom slomu Jugoslavije i predstavlja paradigmu zla, sliku najstravičnijih zločina Pavelićeve soldateske, ne toliko po broju žrtava koliko po ispoljenoj bestijalnosti i svireposti u naumu da na ovim prostorima istrebi i poslednje srpsko uvo. O tome najbolje govore podaci da su od 1587 žrtava, više od 700 bila deca ispod petnaest godina, da je, recimo, samo u selu Golinjevu pobijeno 24 nekrštene dece i da su žrtve uglavnom žive bacane u jame bezdanice u kojima su potom danima skapavale i dotucane bombama i kamenjem.
Svakako najizrazitiji primer je jama Ravni dolac na Dinari, duboka gotovo 50 metara, u koju su ustaše tog 30. jula 1941. godine, pošto su prethodno pobile sve odrasle i zrele muškarce iz sela Rujani, žive ubacili dvesta osamnaestoro preostale čeljadi, žena, devojaka i dece, kojih je bilo više od stotinu.
Za veliko i do danas sasvim neobjašnjeno čudo, njih četrnaestoro je ipak preživelo i izvađeno iz jame posle mesec i po dana. Pored Milice – Milke Bošković, njene majke Cvite i sestre Danice, preživele su sestre Ljuba i Mara Lalić i njihova snaha Stana, Milica Erceg, zvana Galka, Gospava Cvijetić, udata Bošković, Sava Marčeta, udata Kozomara, Janja, Danica i jedina još živa Boja Lalić, Mara Lalić, udata Bošković i jedini muški, tada petnaestogodišnji Gligorije – Gliša Stojić.
Motivisala Ivana Gorana Kovačića
Kad sam se juna 1990. godine počeo baviti ustaškim zločinima u ovom kraju, zatekao sam u životu njih jedanaestoro. Zapisao sam njihova kazivanja o paklu u Ravnom docu, jami koja je, kako će se ispostaviti, dobrim delom poslužila kao inspiracija Ivanu Goranu Kovačiću da sroči poemu “Jama”, gromovito poetsko svedočanstvo i najubojitiju optužbu na račun ustaštva, bezumlja Anta Pavelića i onih koji su ga zdušno podržavali, od Svete stolice do Hitlera i Musolinija.
Zapis Janka Lopičića
Priču o Cviti Bošković i zločinu u jami Ravni dolac zapisao je i Janko Lopičić u svom poznatom ratnom dnevniku :
“Ovđe je pri štabu bataljona u sanitetu drugarica Cvijeta Bošković – zapisao je Lopičić 7. avgusta 1943. godine – koja je rodom iz sela Rujana. Ona mi priča svoje doživljaje i stradanja od ustaša. Bila je klana i bačena u jamu zvanu ‘Ravni dolac’ kod Podprologa, gdje je zaklano i strijeljano preko 1.200 Srba iz livanjskog sreza. Ona je bila sa još 218 žena i đece…”
Zapis je, inače, znatno opširniji i detaljniji, ima određenih materijalnih grešaka, ali u potpunosti potvrđuje osnovne podatke o ovom stravičnom gubilištu: koliko je jama duboka, ko je bacio narod u nju, koliko je bilo žrtava, koliko ih je preživelo, odnosno posle koliko vremena su spaseni.
