Budući Specijalni tim za zaštitu srpske i hrišćanske duhovne baštine u regionu koji Vlada Srbije planira uskoro da formira, trebalo bi da se neizostavno bavi verskim i kulturno-istorijskim nasleđem u Severnoj Makedoniji zato što je veliki broj crkava i manastira iz srednjeg veka u katastrofalnom stanju, a pritom su i sve bezočniji pokušaji prekrajanja istorije i prisvajanja ovih srpskih svetinja.
Upravo s ovim argumentima molbu nadležnim srpskim institucijama nedavno su uputili Milutin Stančić, jedan od osnivača Kulturno-informativnog centra Srba u Makedoniji Spona i dr Jasmina S. Ćirić, docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i spoljni saradnik Instituta za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu.
(Ne)moguća misija
Jasmina Ćirić je jedan od najboljih poznavalaca srpske srednjovekovne kulture 14. veka, posebno zadužbina kralja Milutina kojih je i najviše u Severnoj Makedoniji.
– Razapeti smo između uslova, želja i mogućnosti zbog čega sam i potpisala molbu nadležnim institucijama da se u okviru državnog projekta nipošto ne smeju izostaviti tragovi našeg srednjovekovlja na teritoriji Severne Makedonije. Mi Srbi imamo unikatne građevine, svedoke vremena koje niko nikada nigde nije uspeo da ponovi. Sve da nemamo ništa više očuvano osim Starog Nagoričina i Mateiča, mi bismo imali značajno mesto na kulturnoj mapi svetske civilizacije. Čini mi se da nismo dovoljno svesni da su spomenici srednjovekovne umetnosti i duhovnosti XIV veka na teritoriji Severne Makedonije, organski deo srpske baštine i da potvrđuju našu pripadnost eliti svetskih naroda – kaže dr Ćirić koja se krajem avgusta vratila iz Severne Makedonije kao prvi srpski istoričar umetnosti koji je uspeo da obiđe i neke od manastira koje je prisvojila nepriznata Makedonska pravoslavna crkva.
Za taj naum, kaže, morala je da pribavi silne dozvole najrazličitijih makedonskih institucija.
– Procedura je obično da se obratimo Ministarstvu kulture Severne Makedonije što sam i učinila. Ali, ovog puta su tražili da prethodno moram da dobijem saglasnost i validna odobrenja ne samo Nacionalnog konzervatorskog centra, već i Makedonske pravoslavne crkve. Delovalo je da će to biti nemoguća misija, ali zahvaljujući predstavnicima KIC Spona koji su me predstavili kao svog spoljnog saradnika, sve dozvole su dobijene i eto, ja sam se upisala kao prvi istoričar umetnosti iz Srbije kome je to pošlo za rukom.
Sa ovom dozvolom dr Jasmina S. Ćirić je uspela da obiđe manastir Matejče, Crkvu Svetog Nikole u Ljubotenu i Crkvu Svetog Đorđa u selu Staro Nagoričino. Apsurdno je što su dozvole bile potrebne za crkve i manastire koji su prazni i faktički iz godine u godinu sve više propadaju.
Korov na crkvi
– Te srpske svetinje su napuštene. Crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu je u boljem stanju, budući da u neposrednoj okolini postoje aktivna domaćinstva. U crkvi se sprovode radovi zaštite od vlage i popravke krova, ali postoji svojevrsni medijski rat koji se tiče nosilaca ovih radova. S druge strane dramatična je i tužna situacija u zadužbini cara Dušana i carice Jelene, u manastiru Uspenja Bogorodice u Mateiču. Put kojim se uspinjete do manastira potpuno je ruiniran, a makadamski ostaci podsećaju na boravak kraljevskog para Karađorđević sa knezom Arsenom u ovom manastiru pre gotovo jednog veka. Na putu do manastira vidite gomile šuta – ostatke razrušenih domaćinstava, ljudi koji su prognani iz sela. O tome postoji sačuvana dokumentacija pravnog karaktera i moguće je stupiti u kontakt i dokazati kako su proterani ljudi čije su porodice tu živele vekovima, a imanja pretvorena u deponije. Najveći deo prognanih uspešno je pred sudskim instancama zastupao advokat Siniša Stanković iz Kumanova o čemu je u više navrata pisala srpska štampa. Takoreći uspinjanje deponijama nastalim od uzurpiranih memorija brojnih porodica, do mesta gde su sačuvane freske sa likovima cara Dušana, carice Jelene, mladog Uroša, Loze Nemanjića. Od atmosfere Rajskog naselja gde su živeli himnografi Isaija Srbin, Nikola Srbin, potom i Vladislav Gramatik, do potpuno osamljene građevine koja je okružena zgarištem i natpisima UČK. U Ljuboten, zadužbinu vlastelinke Danice gde se čuva natpis u kojem se Dušan pominje kao kralj, došli smo putem koji koristi pravoslavno stanovništvo. Crkvu smo posetili u tišini, trudeći se da ne izazivamo radoznale poglede stanovništva na drugoj strani sela, koje nije raspoloženo za posetioce – priča dr Ćirić i dodaje da su pomaci u očuvanju ovih neprocenjivih kulturno-istorijskih spomenika minimalni.
– Staro Nagoričino ima nešto bolji status u odnosu na Ljuboten i Mateič. Tek od ove godine trudom nekoliko porodica, obnovljen je potporni zid u Ljubotenu. Kroz skele u crkvi diskretno se pojavljuju obrisi lika kralja Dušana i kraljice Jelene, tek kao bleda uspomena na prvobitni sjaj i značaj ovog mesta. Posebno je alarmantna situacija u oskrnavljenoj manstirskoj Crkvi Uspenja Presvete Bogorodice i porušenim konacima u Mateiču. Crkva bez vrata i prozora, dok gotovo u čitavom oltarskom prostoru probija vlaga. Na krovu bujaju korov i rastinje. Procenjuje se da su freske za čitavih 30 odsto bleđe u poređenju sa stanjem od pre osam godina kada smo posetili manastir – upozorava dr Ćirić.
Lažiranje izvora
Ovaj stručnjak navodi da je drugi, ništa manje značajan problem i tendencija prisvajanja srpske kulturne i istorijske baštine, ali i negiranje srpskog postojanja na tlu Severne Makedonije.
Među “specijalitetima” u prekrajanju istorije jeste bez premca teza da su srpski srednjovekovni manastiri u Makedoniji služili kao “vojne baze srpskih okupatora”.
– U skriptarnici Filozofskog fakulteta u Skoplju kupila sam knjigu “Makedonija vo 14. veku” koja je namenjena studentima doktorskih studija istorije, istorije umetnosti i arheologije, a čula sam da se koristi i na osnovnim studijama. Udžbenik je izdat 2009. i u njemu se na više mesta pominje kako su “nenaučno” Makedonci tretirani kao Srbi. Ozbiljan, pogrešan konstrukt iznet je u tvrdnji da su po zaključenju braka kralja Milutina i Simonide, manastiru Svetog Đorđa gramatom dodeljenja imanja kako autor kaže “osvojene makedonske teritorije”. Iako se gramata kralja Milutina čuva u manastiru Hilandaru, ali je prevedena na savremeni jezik, u knjizi je konstatovano da: “Tie imoti služele kako okupacioni bazi za naložuvanje na srpskata vlast vo Makedonija”, odnosno, u prevodu: “Ta imanja služila su kao okupacione baze za izvršavanje srpske vlasti u Makedoniji.” Ovakvo krivotvorenje izvora, koji su još ranih sedamdesetih godina prošlog veka kritički analizirani, što precizno znaju moje kolege usmerene na izučavanje srpske srednjovekovne diplomatičke građe, najbolji su pokazatelj repetitivne matrice koja se neguje. Ako se ovakve i slične ideje usađuju u umove generacija koje dolaze, bojim se da ne možemo mnogo očekivati po pitanju racionalne evaluacije i očuvanja srednjovekovnog nasleđa na ovim prostorima – zaključuje dr Jasmina S. Ćirić.
Napuštene svetinje
Prema rečima dr Ćirić, tragedija je što je veliki broj zadužbina u Severnoj Makedoniji ili napušteno ili ih je prisvojila Makedonska pravoslavna crkva.
– Na mapi srednjovekovnih srpskih svetinja na ovom prostoru gotovo da nema mesta koje nije vezano za nemanjićku tradiciju. Izdvajaju se hram Svetog Đorđa, Staro Nagoričino, hramovi u Kučevištu na Skopskoj Crnoj gori, Sveti Nikola Šiševski, Andreaš, Markov manastir, Ljuboten, Lesnovo, Pirog, manastir Svetog Joakima Osogovskog gde je pre mesec dana izbrisan natpis na fresci kneza Lazara i gde je prepravljeno da je u pitanju predstava Sv. Jovana Milostivog. Ali, u lošem stanju su i hramovi u Pologu na severozapadu Makedonije, Crkva Sv. arhanđela u Štipu koju je 1334. godine podigao Dušanov vlastelin protosevast Hrelja, “Relja krilatica” u našim narodnim pesmama. U prilepskoj oblasti je manastir Sv. arhanđela, zadužbina kralja Vukašina i kralja Marka (1371-1394). Zatim Treskavac ispod Zlatovrha, koji je procvat doživeo naročito za vreme cara Dušana; Crkve Sv. Dimitrija, Sv. Nikole, Sv. Atanasija i Sv. Petra, sve iz XIV veka. Tu je manastir Zrze, koji za vreme vladavine Dušanove podiže monah German. Car Dušan naslikan je, osim u Mateiču i u Crkvi Sv. Nikole Bolničkog nedaleko od Donje kapije srednjovekovnog Ohrida, Kesar Grgur, brat Vuka Brankovića, podigao je 1360. godine Crkvu Sv. Bogorodice Zahumske, poznatiji i kao manastir Zaum na Ohridskom jezeru. Veliki župan Andreja Gropa i vlastelin Ostoja Rajaković, srodnik kralja Marka, vezuju se za povest Crkve Bogorodice Perivlepte u Ohridu. Ostoja Rajaković je uostalom i sahranjen u ovoj crkvi.
Toponimi kao svedoci
O srpskim korenima koji pokušavaju da se obrišu u Severnoj Makedoniji svedoče, tvrdi dr Jasmina S. Ćirić i veliki broj toponima.
– Navešću samo jedan, Studeništa, nedaleko od crkve Svetog Dimitrija, poznat i kao Markov manastir, gde se nalazi Crkva Sv. Nikole Nikolimuki. Selo Sušica bilo je deo imanja u slivu Markove reke koje je pripadalo manastiru Svetog Đorđa Gorga u Skoplju, dok je ova crkva oslikana krajem 13. veka. Ostaje međutim za dalje ispitivanje zašto je upravo ova crkva udaljena oko 300 metara od Markovog manastira posvećena Svetom Nikoli, svetitelju patronu Nemanjića, na mestu koje nedvosmisleno podseća na naziv Studenica i prvi mauzolej Nemanjića. To povlači i na neophodnost podsećanja na srodničke veze Mrnjavčevića i Nemanjića, što je danas gotovo u potpunosti marginalizovana tema – ističe dr Ćirić.
Stručna predavanja
U organizaciji Srpskog kulturno-informativnog centra Spona, dr Jasmina Ćirić je održala i više, veoma posećenih, naučnih predavanja na temu srednjovekovne srpske baštine u Severnoj Makedoniji.
Zbog pandemije COVID-19, ova predavanja su održana na otvorenom. U Kumanovu, na platou Kosturnica održala je predavanje “Srpska arhitektura 14. veka na teritoriji današnje Makedonije”, a u Skoplju na Skveru Jadra “Crkva Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu: Istraživanja arhitekte Đurđa Boškovića”.
Bugarizacija briše naše baštinu
Jasmina Ćirić upozorava i da bugarska ekzarhijska crkvena organizacija tendenciozno briše srpsko nasleđe.
– Oni to čine od ustanovljenja 1870. godine. Tendenciozno se briše srpsko nasleđe, istinita prošlost hramova u kojima se i danas mogu videti srpski simboli, briše se slavljenje krsne slave kao srpskog običaja, poštovanje srpskih svetitelja. Čitav poduhvat motivisan je duhom egzarhijske teze o etnički bugarskom karakteru Republike Severne Makedonije, pojedinih oblasti Srbije i Grčke. Ovome treba dodati i da makedonske vlasti zbog ulaska u NATO i EU i Albancima čine brojne, krupne ustupke, a jedan od njih je potpuno brisanje srpskog postojanja na tlu ove države – naglašava dr Ćirić.
Susret patrijarha Germana i Tita
Za dr Jasminu S. Ćirić ključ problema u sve otvorenijem menjanju istorije leži u odnosu pređašnje SFRJ prema Crkvi.
– Na Saboru SPC održanom 23. maja 1966. konstatovano je da je Ustav Makedonske pravoslavne crkve usaglašen sa preporukama Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve iz 1959. godine. U odluci je istaknuto: “Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve konstatuje da je Makedonska pravoslavna crkva time sprovela svoju organizaciju i da i dalje ostaje u jedinstvu sa Srpskom pravoslavnom crkvom preko srpskog patrijarha, tako što će se u svom delovanju upravljati u saglasnosti s tim Ustavom čije odredbe, koje su sada formulisane po preporukama Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve, se ne mogu menjati bez saglasnosti Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve.” Izložen velikim pritiscima oko statusa MPC, patrijarh German je zatražio hitan prijem kod Josipa Broza. Zanimljivo, Tito je kratko odgovorio: “Ne želim da se miješam u crkvene stvari.” Sve navedeno zakomplikovano je početkom ove godine: 27. marta 2020. kada je Severna Makedonija postala članica NATO. Pričamo o istoj onoj Alijansi koja je odgovorna za razaranje srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji i koja sa državama potpisnicama Haške konvencije do dana današnjeg apsolutno ništa nije preduzela po pitanju zaštite sprskog kulturnog nasleđa.
