Milojko Budimir upozorava da će pitanje “otimanja” kulturne baštine Srbima u Hrvatskoj tek doći na dnevni red u situaciji kada su, zbog odliva stanovništva, mnoge srpske sredine u ovoj zemlji ostale bez – Ustavom zagarantovanog prava na negovanje svog jezika i pisma.
– Prema poslednjem popisu u Hrvatskoj broj stanovnika u odnosu na pre deset godina smanjen je za oko pola miliona. Smanjen je i broj Srba koji žive u Hrvatskoj, u nekim mestima i za 30 odsto. To nije iznenađenje. Ratne godine, ekonomsko zaostajanje, atmosfera koja ne doprinosi perspektivi i mogućnost ljudi da odu u treće zemlje doveli su do rezultata da Hrvatska od 1991. do danas izgubi milion stanovnika, a u poslednjih deset godina gotovo 400.000.
Pad broja Srba je znatno veći od hrvatskog proseka, koji je deset odsto, ukazuje Budimir:
– U srpskim sredinama je to znatno više. Srbi prema Ustavnom zakonu o pravima nacionalnih manjina ostvaruju svoja prava na pismo, jezik i druga identitetska pitanja. Zbog poslednjeg popisa očekuje se da u pojedinim sredinama broj Srba bude ispod trećine, a trećina stanovništva je neophodan uslov za ostvarivanje prava iz ustavnog zakona. Ovde je reč o smišljenoj politici jer osim u Vukovaru Srba neće biti trećina ni u mestima gde su do sada uvek bili u većini, a to znači da neće moći više da koriste svoje pismo i jezik, kao ni da ostvaruju prava kod zapošljavanja. Sada postaje potpuno jasno da je propao i povratak Srba u Hrvatsku, jer nedostatak posla i stalni pritisci doveli su do toga da ne samo Srbi ne mogu da se vrate, već da i ono malo preostalih odlazi.
Slojevit dubrovački identitet
Predrag J. Marković, direktor Instituta za savremenu istoriju iz Beograda, objašnjava da su Dubrovčani, u doba svog najvećeg sjaja, imali “slojevit identitet koji je ličio na glavicu luka”.
– Najuži njihov identitet je bio komunalni, identitet slobodnog i bogatog grada – države. Sličan primer su bili i Bokelji, kojima je važnije bili njihovo pomorsko bratstvo iskovano na opasnim plovidbama, od verske pripadnosti. Sledeći sloj identiteta je, zanimljivo, bio slovenski. Dubrovčani i neki drugi primorci su prvi otkrili jedinstvo svih Slovena. Neki autori veruju da su oni pod imenom “Sloveni” podrazumevali “Srbi”. Po jeziku i poreklu su često bili iz istočne Hercegovine, kao preci Ruđera Boškovića. Zato su u Konavlima sačuvali slavu i pravoslavni način proslave Božića, a u 19. veku je došlo do pojave Srbo-katolika. Najuglednije dubrovačke porodice su glasale za Srpsku narodnu stranku. Ovoj grupi pripadaju braća Vojinović, Medo Pucić i Matija Ban, po kome se zove Banovo brdo. Pisci iz vremena najvećeg sjaja Republike: Gundulić i Držić verovatno ne bi razumeli današnju raspravu oko nacionalnosti. Pitati njih za nacionalnu pripadnost bi bilo isto kao pitati vašu prababu da li je feministkinja – poentira dr Marković.
Vraćanje dragocenosti
Hrvatska već decenijama od Srbije potražuje “umetničko blago” koje su Krajišnici odneli sa “Olujom”.
Milojko Budimir podseća da je zapravo reč o imovini Srpske pravoslavne crkve i relikvijama koje su Srbi odneli – da ne bi bile uništene.
– Izbegli i prognani Srbi iz Hrvatske već duže vreme čekaju da se zaustavi svojatanje srpske kulturne baštine i da se konačno stavi tačka na pokušaj ucene Hrvatske, koja traži da ulazak Srbije u Evropsku uniju bude uslovljen i vraćanjem umetničkog blaga. Što se tiče procesa vraćanja kulturnog blaga iz Srbije u Hrvatsku, on traje više od petnaest godina. Reč je o vrednim predmetima duhovne i svetovne baštine, sklonjenim neposredno pre ili u toku ratnih dejstava iz Hrvatske i smeštenim u kulturne institucije Srbije. Sve te predmete, ovdašnji stručnjaci su popisali, restaurirali i konzervirali. Potpisivanjem sporazuma između vlada Srbije i Hrvatske 2002. godine, počeo je proces njihovog vraćanja.
Upada u oči, ukazuje naš sagovornik, da se i dalje o evakuisanom kulturnom blagu govori kao o “otuđenom”. Međutim ovde se ne može govoriti ni o kakvom “otuđivanju”, već da je kulturno blago sklonjeno da bi bilo sačuvano i vraćeno tamo odakle je odneto – “kada se za to steknu uslovi”. To sticanje uslova regulisano je protokolom iz 2012. godine između dva ministarstva kulture.
– Niko ne spori da te dragocenosti treba da se vrate, ali kad se vrate i Srbi i normalizuju uslovi za njihov život, kada se obnove porušene crkve i kada se trajno obezbedi srpsko crkveno blago od propadanja, pljačke i devastiranja. I umesto da Hrvatska bude zahvalna što je preneto kulturno blago sačuvano od uništenja, oni koji su nad srpskom baštinom počinili genocid, sad traže da ti “ostaci ostataka” budu prepreka za ulazak Srbije u članstvo Evropske unije. Tada predstavnici Srba u Hrvatskoj pa ni Srbija nisu uslovljavali Hrvatsku iako su za to imali sve argumente. Očekivanja su bila da će Hrvatska kao članica EU prihvatiti standarde koji vrede u svim civilizovanim zemljama u svetu i tako ispuniti preuzete obaveze iz bilateralnih i međunarodnih ugovora, a posebno Bečki sporazum o sukcesiji iz 2001. Nažalost od kada je Hrvatska postala punopravna članica EU stanje za Srbe u Hrvatskoj kao i za one u izbeglištvu ne samo da se nije poboljšalo nego je postalo još teže – tvrdi generalni sekretar Udruženja Srba iz Hrvatske, Milojko Budimir.
Čiji su Gundulić i Držić
U antologijskoj ediciji Matice srpske “Deset vekova srpske književnosti” koja je izdata 2011. godine, našli su se i Ivan Gundulić i Marin Držić.
Reakcija iz Hrvatske nije izostala, a akademik Miro Vuksanović, urednik te edicije izjavio je za beogradske “Novosti” da književnost koja je nastajala u Dubrovačkoj republici, po specifičnim osobinama i jezičkoj osnovi štokavskog narečja, ima dvojnu pripadnost, istovremeno je i hrvatska i srpska.
“Takvo krajnje pomirljivo stanovište proističe iz naučnih radova istoričara književnosti među kojima su ugledni Dubrovčani Milan Rešetar i Petar Kolendić. Zato smo u Antologijsku ediciju uvrstili poeziju starog Dubrovnika, kao i knjige Gundulića i Držića”, objasnio je akademik Vuksanović.
Predrag J. Marković ističe da u svetu ima mnogo pisaca koji su rođeni u jednom, a slavu stekli u drugom narodu.
– Najveći mađarski pisac Šandor Petefi se rodio kao Aleksandar Petrović. Tu je i Poljak Džozef Konrad, veliki engleski pisac. Tu su i naši Stanislav Vinaver i Vasko Popa, poljski Jevrejin i Rumun, po delu veliki srpski stvaraoci – ističe dr Marković.
