Ova 2021. je godina značajnog jubileja, šest decenija od nastanka Pokreta nesvrstanih čiji je jedan od stubova bila nekadašnja Jugoslavija. Srpska prestonica u kojoj je osnovan, kako se čulo iz srpskog državnog vrha, svečano će ga obeležiti krajem leta.
Pokret, sastavljen uglavnom od zemalja, nekadašnjih kolonija, započeo je život na globalnoj političkoj sceni tokom beogradskog samita 1. septembra 1961. kada je stao “rame uz rame” sa zapadnim i istočnim blokom, odnosno NATO i Varšavskim paktom. Sa prvobitnih 25 članica, vremenom je narastao na čak 120. Moto antikolonijalnog i antiimperijalističkog pokreta bio je mir u svetu, pa ih je deo analitičara krstio kao tampon zonu između Istoka i Zapada.
Savez su Tito, Naser i Nehru, lideri Jugoslavije, Egipta i Indije, dogovarali pet godina pre osnivanja, a toj inicijatorskoj vrhuški priključile su se dve velike zemlje, koje su se među prvima oslobodile kolonijalne vlasti, Indonezija, čiji je vođa Sukarno postao jedan od osnivača pokreta i Gana predvođena Kvameom Nkrumahom.
Ideja o udruživanju nastala je u Titovoj vili na Brionima gde je ugostio Nehrua i Nasera, jula 1956. Oživeli su je potpisom na Brionskoj deklaraciji, a u njoj se, između ostalog, našla stavka da se mir može postići težnjom ka kolektivnoj sigurnosti u svetu i okončanjem dominacije jednih država nad drugim. Ta brionska uvertira, rezultirala je osnivačkim kongresom u jeku “hladnog rata”, a važan međunarodni događaj u Beogradu, okupio je 25 država “trećeg sveta” koje su se saglasile o osnovnim postulatima:
Jačanje demokratije i uticaja najširih društvenih slojeva na rešavanje društvenih i ekonomskih problema;
Borba protiv kolonijalizma, neokolonizalizma i imperijalizma;
Postepeno razoružavanje i ukidanje stranih vojnih baza, proglašavanje Afrike bezatomskom zonom.
Okupljenima se obratio Josip Broz Tito istakavši da će Nesvrstani učiniti veliku uslugu svetu, ako jasno i odlučno ukažu na put koji vodi ka smirivanju, slobodi, ravnopravnosti i miroljubivoj saradnji svih naroda.
Tito je ubrzo postao neformalni vođa pokreta, a istoričari i politički analitičari slažu se da je nesvrstavanje bilo jedini pravi put za Jugoslaviju koja se posle Drugog svetskog rata našla između ŠSR i SAD kao čekića i nakovanja. U najkraćem, Tito nije hteo pod rusku informbirovsku kapu, ali nikako ni sa američkim lovom na komuniste, pa se formiranje pokreta i ulazak u “treći svet”, ispostavilo kao dobar potez da izbegne dva vojna pakta koja su bipolarizovala svet.
Nesvrstanima se pridružuju zemalje svih kontinenata, pa i dve ostrvske evropske Kipar i Malta. U najboljim danima je okupljao 120 država koje su činile čak 55 odsto svetske populacije. Značaj su crpeli iz te brojnosti, ali i što su postali većina za donešenje odluka u Ujedinjenim nacijama. Vremenom je taj savez slabio, a jedan od razloga je što su neke članice pale pod uticaj sila, a najizraženiji primer, bili su Kuba i ŠSR.
Ipak, zahvaljujući naporima Tita i SFRJ, pokret je održan u životu, a poslednji samit kojem je prisustvovao Broz koji je bio vezivno tkivo pokreta odigravao se na Kubi 1979, godinu dana pre njegove smrti kada je data podrška “pravu naroda Zapadne Sahare na samoopredeljenje”.
U narednoj deceniji savez nastavlja da slabi, a bajpas im 1989. ponovo daje SFRJ, beogradskim kongresom. Tako savez zemalja “trećeg sveta” uspeva da opstane, ali ne i Jugoslavija čiji je raspad usledio 1992. Srbija nije članica nesvrstanih, ali je Beograd i treći put bio mesto okupljanja lidera nesvrstanih država 2011, povodom pola veka postojanja.
Nesvrstani danas imaju 118 punopravnih članica i dalje su jaki pri glasanju u svetskoj organizaciji naroda na njujorškom Ist riveru, ali nemaju neku težinu na geopolitičkoj sceni. Srbija je u statusu posmatrača u pokretu, a neguje i dalje odlične odnose i sa članicama pokreta koje uglavnom nisu priznale tzv. državnost Kosova.
Pet principa
Pokret je počivao je na pet osnovnih principa miroljubive koegzistencije:
– Uzajamno poštovanje teritorijalnog integriteta i suvereniteta;
– Uzajamno nenapadanje;
– Uzajamno nemešanje u unutrašnje poslove;
– Jednakost i uzajamna korist;
– Miroljubiva koegzistencija.
Nehru kao kum
Termin nesvrstani je osmislio indijski premijer Džavaharlal Nehru, a već naziv govori da zemlje tog savezu nisu htele da budu uvučene u sukobe Istoka i Zapada. Kina je povremeno bila značajan faktor pokreta. Inače, osim Jugoslavije, član Nesvrstanih više nije Argentina koja je pokret napustila 1991, a od 2004. Malta i Kipar koje su od tada članice EU.
Protivteža podelama
Osnivački kongres je održan u Beogradu izazvao je ogromno medijsko interesovanje, a glavni grad SFRJ, novinari su tih dana nazivali prestonicom sveta. Samit je, osim zalaganja za miroljubivu koegzistenciju, trebalo da pokaže da vođe okupljene u Nesvrstanima prave ozbiljnu protivtežu u blokovski podeljenom svetu.
