Izuzev moćnog Vandalsko-alanskog kraljevstva, koje se s uspehom održalo u severnoj Africi sve do druge polovine šestog veka, o srpskoj državnosti, u starom veku, može samo uslovno da se govori, pa čak i u vreme kada je i Vatikan priznavao kraljevske titule nekolicini alanskih vladara, kao Beogu ili Babaju. U to "mračno" doba Evrope, u obračunima svih sa svakim, vatikanski čin je bio samo deo mudrosti i političkog nezameranja, mada su plemena Sarmata hrišćanstvo upoznala još u apostolskim vremenima.
Na nepreglednim prostranstvima Skitije kasnije su nastajale mnoge Sarmatije, ali se svaka od njih pre može smatrati samo arealom, teritorijom nekog od više plemena nego državnom organizacijom, iako su Sarmati bili narod sa društvenim klasama, a u nekim periodima su im potčinjeni narodi plaćali danak. Ma kolika da je starost srpskog naroda, međutim, stari vek je bio vek njihovog nomadstva, lutanja i skitanja, te im država i nije bila potrebna, niti su znali za pojam državnih granica.
Radogostovi i Odoakarovi pokušaji formiranja čvrstog državnog jezgra ostali su lepe želje. Istoričari koji pominju države i kraljevstva Sarmata, greše – u pitanju su bila plemena i savezi tih plemena, izuzev u slučaju Bosforskog kraljevstva.
Ometale ih dve imperije
Kako su Srbi bili uglavnom ratnički narod, posedi su im bili tamo gde su privremeno boravili. Kada su počeli da se intenzivnije bave zemljoradnjom, imali su i stalne posede, ali je to bilo daleko od državnog ustrojstva. Granice Sarmatija nisu bile čvrsto definisane, baš kao ni zakoni i sve ono što, u nekoj dobro organizovanoj zemlji, čini državno-pravno uređenje.
Vladari nisu imali stalne prestonice, stolne gradine, a ni neka veća, utvrđena mesta. To važi i za poznate srednjovekovne vladare Vlastimira, Mutimira ili Časlava, koji su prvi pokušali da stvore srpsku državu.
Prve srpske države razvijaju se od župa i na njihovom čelu su, po pravilu, veliki župani. Na Balkanu, u pokušajima stvaranja prvih država, Srbima su smetnje pravile dve imperije – Rimsko carstvo i Vizantija. Uprkos tome, državotvorni proces, koji je počeo da teče na prelazu iz Starog u Srednji vek i trajaće skoro pet vekova, biće krunisan uspehom – Srbi će uspeti sebi da stvore svoju prvu, relativno pravu državu.
| Dioklecijanov grad
U "Spisu o narodima", Konstantin Porfirogenit piše da je grad Diokleju podigao car Dioklecijan i da su zato "stanovnici te zemlje nazvani Dioklićanima". Kao glave centre Provalitane on nabraja Kotor, Raguzu, Budvu i Risan. Za Dubrovnik, Raguzu, piše:" Grad Raguza se ne zove Raguza na romejskom jeziku, već, pošto se nalazi na strmoj litici, a litica se romejski kaže Lau, behu po tome nazvani Lausani, naime, oni koji su naseljeni na strmoj litici. Prema opštoj navici, koja često kvari imena zamenom slova, promeni se naziv i oni se nazvaše Ragužanima." Osnivači Raguze Konstantin Porfirogenit takođe svedoči da su "ovi isti Ragužani nekada davno, držali grad zvani Epidaur". Kada su osvojili Sloveni, kao i ostale gradove, "jedni behu ubijeni, drugi zarobljeni, a neki, uspevši da pobegnu i da se spasu, naseliše se na stenovitom mestu, na kome se upravo sada nalazi grad". Ovo znači da su Dubrovnik, Raguzu o kojoj govori Porfirogenet kao gradu koji su podigli begunci koji su preživeli svoj Epidaur, polovinom petog veka, najverovatnije osnovala srpska plemena Alana, čiji se dolazak na ove prostore poklapa sa Odoakarevim osvajanjem Dalmacije. |
Stari istoričari, uključujući i Srbima nenaklonjenog Porfirogenita, imali su u vidu, uslovno rečeno, četiri skupine Srba na Balkanu. Među njima, najveći značaj, u svakoj prilici, pridavan je južnim, primorskim Srbima, o kojima se najviše znalo, zbog njihovih intenzivnih kontakata sa mediteranskim narodima, kojih su na njih i najviše uticali, kulturno i civilizacijski.
Čuveni francuski putopisac Pjer Marž, opisujući, 1912. godine, Crnu Goru, beleži da su baš tu Srbi osnovali svoju prvu državu – od crnogorske obale širili su se ka unutrašnjosti Balkanskog poluostrva – i zaključuje: "Ova mala zemlja beše jezgro velikog srpskog carstva u srednjem veku… Stara Srbija se može uporediti sa voćkom čije je jezgro činila Crna Gora." A rumunski istoričar Nikola Jorga, u studiji 1922. godine zaključuje: "Organizacija srpske države počela je od Jadranskog mora, u Duklji, pod uticajem, u svim odnosima života, latinskog Zapada, da bi se fiksirala i najzad konsolidovala u unutrašnjem predelu Raške."
No, neka teritorija je morala biti jezgro te Duklje i Jorga kaže da su to Grbaljska župa i grad Kotor. U starom veku, Grbaljsku župu čine Prevlačko svetilište, Luštičko poluostrvo, Budva sa Paštrovićima i zaleđem, kao i Risan sa Krivošijama, Dračevicom, Herceg Novim, južnom Hercegovinom sa Konavlima, docnije je to Travunija, i još nekim dukljanskim oblastima. Naziv župa je sinonim za Grbalj – grad na brdu, u narodnoj pesmi Srbalj. Tu se, prvi put, javlja novi naziv za vladara – umesto velikog vojvode veliki župan.
Na ovom prostoru, u drugoj polovini desetog veka, Hromil Leget, sin Krešimirov, podiže prvu srpsku prestonicu – na Prevlačkom svetilištu, 980. godine gradi dvorac i kaštel, u kojem će stolovati sve do smrti.
Rimska Dalmacija
Prva provincija koju su Rimljani obrazovali na našem tlu bila je Dalmacija, između Jadrana i Posavine – obalom mora do reke Mati, danas u Albaniji, a na kopnu do Kosova i Metohije, odnosno sliva Drima i Morave. Kakva je to zajednica bila posle pada Rima, tokom kasnog srednjeg veka, nije jasno, izuzev što se taj naziv odnosio na vizantijske primorske gradove – Dubrovnik, Kotor i Ulcinj.
Car Dioklecijan (284-305), izdvojio je jugoistočni deo rimske Dalmacije u posebnu celinu – provinciju Provalis, Provalitana, nazvanoj po prevlaci između Jadrana i Skadarskog jezera koja danas spaja Crnu Goru i Albaniju.
Njen glavni grad bio je Skadar, mada je to, u početku, mogla biti Doklea, Diokleja, koju su Vizigoti uništili 401. godine i više nikada nije obnovljena. Položaj Diokleje ukazuje da je i Belo Podrimlje, sa današnjom Metohijom, bilo u sastavu ove provincije.
Provalis, ili stara Diokleja, kako je beleži Konstantin Porfirogenit, zahvatala je područje od Drima do Dubrovnika i Stona. Središte joj je bilo u Boki, sa Grbljem i Konavlima, jugoistočno je zahvata pojas od Bara do Skadra, a na severozapadu od Stona do Neretve i njene doline. Obuhvatao je i podgoričku ravnicu sa zetskom dolinom, Trebinje i Popovo polje.
Od istorijskih izvora koji govore o Diokleji najopširniji je "Ljetopis popa Dukljanina". U prvom delu nabraja vladare, uz pominjanje značajnih događaja od četvrtog do devetog veka, ali na samom početku ističe da su Goti – preci Srba, Slovena – došli u vreme cara Anastasija i pape Gelasija. Povezivanje Gota sa Srbima potiče od Tome Arhiđakona koji je izjednačavao glagoljicu i gotsko pismo, a Gote i Srbe smatrao "arijancima", jereticima, kao i njihove crkvene službe.
Grad i zemlju Diokliju Dukljanin spominje dva puta – pri tom sebe navodi kao njenog sveštenika – ali navodi različite nazive: Dalmacija, Primorje, Prevalitanska oblast, Zeta, a Slovene, to jest Sklavine, Srbe – kao njihove isključive stanovnike. U doba kralja Svetopeleka, zemlja dobija zbirno ime Srbija, Sklavonija, i podeljena je na Srbiju u slivu Save, koja se zove i Zagorje, te primorsku Srbiju, uz Jadransko more i zaleđe koje se, opet, deli na Rašku i Bosnu, gornju i donju Dalmaciju.
