Put od zajedništva južnoslovenskih naroda do tragedije, prošla je jugoslovenska zajednica od 1. decembra 1918. kada je aktom regenta Aleksandra Karađorđevića, proklamovano Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, kao preteča Jugoslavije izgubljene u sukobima 1992. Posle 102 godine, o geopolitičkom okviru u kojem je nastala, težnjama njenih naroda, interesima sila i raspadu, govori istoričar Ognjen Karanović.
– Mnoge moje kolege će reći da je nastankom Jugoslavije konačno pobedio veliki san južnoslovenskih naroda da budu u jedinstvenoj, slobodnoj i nezavisnoj državi – priča Karanović za “Vesti”.
Britanski “pelcer”
Da je ideja jugoslovenstva imala plemenite ciljeve i namere, on ne spori, ali ističe da geopolitički i politički okvir koji je generisao tu ideju, potom i državu, nije ponikao na južnoslovenskom prostoru.
– Ova ideja je bila produkt britanske spoljnopolitičke agende u odnosima prema Centralnoj i Jugoistočnoj Evropi, odnosno pokušajima održanja politike ravnoteže sila na tom prostoru. Velika Britanija je, sve dok je postojala Habsburška monarhija, tj. Austrougarska od 1867. koju su zvali “britanska pešadija u Evropi”, bez obzira što će se početkom 20. veka sa njom naći na suprotstavljenim političkim stranama, smatrala da su joj očuvani politički interesi na tom prostoru. London je bio uveren da samo postojanje višenacionalne države, Habsburške monarhije suzbija širenje uticaja Rusije i Nemačke ili političkog Istoka i Zapada, pošto su Britanci bili ubeđeni da od te činjenice potiče najveća opasnost za njihove spoljnopolitičke i bezbednosne interese u centralnoj i JI Evropi. Kada je Austrougarska nestala, najviše zahvaljujući politici predsednika SAD Vudroa Vilsona na kraju Prvog svetskog rata, postavilo se pitanje političkog nasleđa na tom prostoru. Odnosno ko će zameniti ulogu te zemlje koja je trebalo da održava novouspostavljeni versajski poredak zarad sprečavanja boljševizma, ali i eventualnog revanšizma iz Berlina, što se na kraju i desilo, dolaskom Hitlera na vlast.
Tako je, kaže, pronađen model versajskih tvorevina kao što su Čehoslovačka i Jugoslavija, uvezane u vojnopolitičke saveze Malu antantu i Balkanski pakt. Taj mehanizam je zamenio Austrougarsku, štiteći poredak uspostavljen na Versajskoj konferenciji.
– Današnja Višegradska grupa koju čine Mađarska, Slovačka, Češka i Poljska, uopšte politički poredak u Centralnoj i Južnoj Evropi, je pokušaj oživljavanja te ideje o “sanitarnom kordonu” ili, kako SAD to nazivaju politikom tri mora ili intermarijumom, prostorom između Baltičkog, Crnog i Jadranskog mora.
Nespojivi koncepti
Geopolitički i politički okvir s kraja druge decenije 20. veka je doprineo stvaranju Jugoslavije koja je nastala voljom SAD u Versaju, mada kako primećuje Karanović, ne bi mogla da nastane da već nije postojala jugoslovenska ideja u 19. veku. Pre svega, dela hrvatskih intelektualaca za koje je bila samo prelazni korak ka stvaranju nezavisne države ili obnove hrvatske državnosti nestale 1.000 godina ranije. Za srpski narod je bila rešenje nacionalnog i političkog pitanja i za tu ideju Srbi su uložili državnost dve tada samostalne srpske države Srbije i Crne Gore.
– Srpskom narodu i Vladi je cilj bio oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda u Austrougarskoj nakon oslobođenja od ropstva Osmanlijskog carstva i Balkanskih ratova, a na početku Prvog svetskog. Kao glavni spoljnopolitički cilj Kraljevina Srbija je istakla stvaranje Jugoslavije, “oslobođenje sve neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca na području Austrougarske”. Hrvatskom narodu Jugoslavija je bila prelazni mehanizam u obnovi državnosti nad teritorijama, a u skladu s idejom o “hrvatskom istorijskom i državnom pravu”. Njihove intelektualne i političke elite su to definisale kao hrvatske istorijske i nacionalne ciljeve. Ta dva koncepta su bila nespojiva i nijedna Jugoslavija, ni unitarna ni federativna, posle 1945. nije mogla da prevaziđe razlike između ta dva koncepta, ni da ih pomiri.
Zato su se, ukazuje Karanović, sve Jugoslavije od 1918. na kraju, manje ili više, urušavale u stravičnom monstruoznom krvoproliću.
– Najeklatantniji primer neostvarivosti jugoslovenske ideje iz više političkih, pre svega spoljnopolitičkih faktora i nespojivosti koncepata, ležao je u činjenici da je krajem postojanja prve Jugoslavije život stotina hiljada Srba završen u ustaškom logoru Jasenovac zbog genocida zločinačke NDH.
Želje Pašićeve vlade
– Na početku Prvog svetskog rata 1914, Nikola Pašić i srpska vlada su pokušavali da maksimalističkim ciljevima o stvaranju Jugoslavije, pre svega, impresioniraju i prijatelje i neprijatelje i saveznike i zemlje sa kojima su ratovali, Austrougarsku i Nemačku. Niko nije mogao predvideti da će sile Antante pobediti u ratu, a jugoslovenska ideja biti realizovana.
Ispunjenje nacionalnog cilja
– Za Srbe, Jugoslavija je bila ostvareni nacionalni cilj, država koja ih je sve objedinjavala na istoj teritoriji, kao i Hrvate i Slovence. Verovali su da je politički cilj i nacionalni interes, stvaranjem Jugoslavije, zadovoljen i da se srpski narod uvrstava u red slobodnih građanskih društava u evropskoj porodici naroda.
