Posle osvajanja Carigrada, 1453. godine, Turci su postepeno, jednu za drugom, podjarmili i sve samostalne srpske države – Srbiju 1459, Bosnu 1463, Hercegovinu 1482. i Crnu Goru 1499. godine, da bi na kraju 15. veka zagospodarili celim Balkanskim poluostrvom. Osvajanja su nastavili prodorom u zapadnu Evropu, preko granica Ugarske i Hrvatske. Time je Osmansko carstvo postalo najveće na svetu – od Persije i Arabije, preko Sirije i Egipta, do Balkana i Beča, koji su tokom 16. veka više puta opsedali.
Prisustvo osmanlija, već početkom 16. veka, uticalo je na pojavu pokreta zapadnih hrišćana s težnjom da se izdvoje ispod žezla Rimske crkve. Vatikan se osetio dvostruko ugroženim – Turke nije mogao da zaustavi, ali je nastojao da suzbije otpadništvo. U naporu da osigura papsku vlast nad svima hrišćanima, najveću pomoć je imao u jezuitima, novom katoličkom redu koji je osnovao Ignjacije Lojola – sa glavnim zadatkom odbrane i širenje rimokatoličke vere.
Lojola je 1551. osnovao u Rimu Kolegijum romanum za vaspitavanje jezuita, koji će postati centralni zavod za najviše obrazovanje misionara – Seminarium omnium nationum, i koji će u Rimu osnovati filijale za sve "otpadničke" zemlje: prvo Kolegijum germanikum, jer su Nemci tada bili glavni nosioci reformacije, zatim Kolegijum grekum, zadužen za suzbijanje delovanja i uticaja svih pravoslavnih crkava, pa Kolegijum ilirikum, za obrazovanje misionara koji će širiti katoličanstvo među slovenskim i arbanaskim življem u oblastima Balkanskog poluostrva.
Zabludeli narodi
Uprkos velikom trudu i masovnosti misionara, rezultati nisu ohrabrivali, pa su jezuiti zaključili da im je potrebna ofanzivnija propaganda. Tu ideju je sproveo papa Gregor Petnaesti (1621-1623), inače jezuitski vaspitanik, koji je, bulom od 22. juna 1622. godine osnovao posebnu kongregaciju za propagandu sa zadatkom da "spasava narode koji su zabludeli zbog neznanja ili smrtonosnog greha, te su preobrazili svoju ljudsku prirodu u životinjsku, koja bi ih najzad odvela u oganj večni, spreman za đavola i njegove sluge" – kao što se kaže u papinoj buli.
Među zabludelima pominju se naročito severne zemlje, naseljene protestantima, u kojima je "zaraza jeresi upropastila bezbroj duša". i pored svih nastojanja njegovih prethodnika (papa), da ih spasu i stvore radnike za to veliko delo. Pet godina kasnije, Gregorov naslednik, papa Urban Osmi (1623-1644), toj kongreagaciji postavlja šire ciljeve – da priprema misionare za sve narodnosti, pa oni pored grčkog i slovenskih jezika, uče i istočnjačke, kao što su jermenski, sirijski, arapski…
|
Katolikinje radi udaje |
Uporedo s tim "propagandnim" akcijama, pape nastoje da zapadne hrišćanske vladaoce, verne Rimskoj crkvi, organizuju u savez za odbranu od turskog nadiranja, ali i za preduzimanje novih krstaških ratova protiv muslimana. Naravno, nije reč o osvajanjima, to nikako, već radi širenja i uspostavljanja "jedino spasavajuće" vere i papske vlasti i u tim krajevima. Uzgred, Rim bi time nadoknadio gubitke katoličke crkve na zapadu usled delovanja nemačke reformacije.
Svesni da su
iskorišćeni
Vatikan nije gubio nadu da će pridobiti i vođe naroda koji su bili pod osmanlijama. Preko svojih emisara, većinom katoličkih kaluđera s Jadranskog primorja, Rimska kurija je nastojala da za akcije protiv Turaka pridobije srpske crkvene i narodne glavare. Takav pokret među pravoslavnim Srbima Vatikan je podsticao i pomagao na prelomu 16. i 17. veka (1593.-1612), u vreme srpskog pećkog patrijarha Jovana, hercegovačkog mitropolita Visariona i nikšićkog vojvode Grdana.
Svesni da ih pape, ustvari, koriste da bi postigle svoje ciljeve – da pravoslavnim Srbima nature svoju duhovnu vlast, da ih prevedu u katoličanstvo – predstavnici Srpske crkve i naroda su, u svim pregovorima sa austrijskim carevima, španskim kraljevima i italijanskim kneževima, o zajedničkom radu na oslobođenju Balkana od Turaka, zahtevali od njih svečano obećanje da će Srbima ne samo ostaviti slobodu ispovedanja pravoslavne vere, nego i štititi srpsko pravoslavlje i povratiti im sve crkve, manastire i njihova dobra koja su im Turci pootimali!
Tako je, na primer, patrijarh Jovan sa narodnim glavarima, 1608. godine, prilikom razgovora sa savojskim hercogom Karlom Emanuilom, obećavao hercogu da će ga Srbi izabrati za svoga kralja i krunisati "po zakonu Svetopočivših prvih srpskih patrijarha, prvoga Sv. Save… i brata mu prvovenčanoga Svetoga kralja Stevana… kao i drugih kasnije krunisanih kraljeva", ali ga mole da on "učini jedan privilegij svih zakona i pravoslavne vere naše s kletvom, sva četiri evangelnja i na časnome krstu, potpisano rukom svojom gospodskom i također od svojieh sinova principa, da bude uvek za veru. Zašto u naše strane nikako nećemo ni jezuita, ni nikoga drugoga, koji bi puk hrišćanski obraćao na zakon rimski zašto otle bi moglo biti velika skandala među narod".
A izaslanstvo srpsko kod kneza Mantove donelo je 1610. godine patrijarhu knjažev odgovor da će ‘pošto se oslobode od Turaka, svako moći slobodno, bez svakog straha ispovedati pravoslavnu veru", a crkvama je obećao, ne samo da će im se povratiti dobra što su im Turci oteli, nego će im i nova dati…
Odustali od osvajanja
Ali od svih tih pregovora ne bi ništa. Za sve to vreme, kao i docnije, zbog teških prilika na zapadu, svako se bavio sobom – niti su pape uspele da stvore savez zapadnih hrišćanskih vladara da započnu krstaški rat protiv Turaka, niti su potencijalni pretendenti na srpske zemlje imali mogućnosti, još manje smelosti, da priskoče u pomoć Srbima spremnim za ustanak protiv osmanlija.
Ovi i slični neuspesi politike Vatikana – da katoličke vladare, inače često zauzete međusobnim ljutim borbama ili ratovima s protestantskim knezovima, združi u savez za napad na Turke – uneli su nemir u samu Kuriju, jer je u većini njenih članova bila poljuljana vera da se, u dogledno vreme, Balkan može preoteti od nehrišćanske muslimanske vlasti i omogućiti nesmetano širenje papske vlasti po njegovim oblastima.
Kada je jedan ratoborni član Kongregacije za propagandu, 20. aprila 1648. godine, predložio da se "Bosna, koju je poslednja bosanska kraljica, na samrti u Rimu, ostavila papi, otme od Turaka i pridoda Sv. Stolici", učesnici skupa su zaključili da "Propaganda nema zadatak da osvaja kraljevstva i pokrajine, nego da, po primeru apostola, propoveđu obraća duše rimskoj crkvi…"
I zaista, Propaganda, koju su jezuite tako pažljivo i temeljno organizovale, s neobično velikom predanošću, kroz ceo 17. vek, preduzimala je, šireći papsku misiju, mnoge akcije među svim pravoslavnim hrišćanima, a naročito među Srbima na Balkanu i u susednim oblastima.
Misionari u Hercegovini
Bosanski franjevci su nešto veći uspeh imali samo u Bugarskoj, gde je sofijski katolički biskup Petar Zlojutrić, do 1623, uspeo da prevede u katoličanstvo "više od 12.000 jeretičkih pavlićana", koji su bili u zavadi sa Bugarskom pravoslavnom crkvom. A da bi franjevačka misionarska akcija po celom Osmanskom carstvu imala zaštitu i potporu kod vrhovnih turskih vlasti, Propaganda je 1635. godine odobrila, da, kao njeni agenti, na Porti u Carigradu borave dva franjevca koji znaju turski i arapski.
Za misionare među Srbima u Hercegovini, u susedstvu Dubrovačke republike, Propaganda je 1627. godine postavila dubrovačkog sveštenika Lovru Vekija i naročito ga upozorila da pokuša da u katoličku veru obraća pravoslavne Srbe u oblasti Trebinja, Slanog i Makarske. Za oblasti Boke Kotorske i Crne Gore postavljeni su za misionare među Srbima Šibenčanin Serafim Mizerčić i učeni trogirac Fran Leonardis. Leonardis je 1638. godine, osiguravši od Propagande stalnu platu za sveštenike i kaluđere, uspeo da privremeno obrati u katoličanstvo bokeljsko pleme Paštrovića, dok je misionar Jovan Paskali, iz Kotora, 1647. uspeo, ali samo privremeno i pod istim materijalnim uslovima, da obrati u katoličanstvo susednu župu Grbalj, kada je ona ispod turske vlasti prešla pod vlast mletačku.
