Videli smo da je Vatikan bio vrlo predan misiji privlačenja pravoslavnog življa "na istoku", ali ono nikad nije bilo dobrodošlo u njegovim hrišćanskim zemljama Ugarskoj, Austriji i Veneciji. One nisu trpele nikakvu drugu veru sem katoličke – sve dok i same nisu bile suočene sa opasnošću usled turskih osvajanja u 15. i 16. veku. Zato su Srbi, kad su počeli da napuštaju svoje oblasti zbog teškog nasilja, bili rado primani, pa i pozivani, sve do 18. veka, kad je osmanska opasnost konačno minula. Katoličke države u susedstvu su te izbeglice naseljavale u pograničnim oblastima koje je katoličko stanovništvo napuštalo u strahu od Turaka.
Iz poruke ugarskog kralja Matije papi Sikstu Četvrtom, 1483. godine, vidimo da on za četiri godine (1479-83) uspeo da iz Srbije i Bosne naseli u svoje južne opustele oblasti oko 200.000 Srba. A glavni zapovednik hrvatske krajine, general baron Herberštajn, pisao je 1598. austrijskoj nadvojvotkinji Mariji "da se Srbi, koji se broje u najodličnije turske krajišnike, ne sele u Hrvatsku iz bilo kakvog straha, nego zato što su zaista iskreno predani hrišćanstvu i obraz im ne dopušta da podnose turska nasilja".
Povlastice za doseljenike
Vojni izveštaji tog vremena iz hrvatske krajine govore da su Srbi vanredno hrabri i vrsni vojnici, kao i da u Hrvatsku nisu stigli praznih ruku, već da su imali "znatan broj stoke i mnogo drugog blaga". I sami austrijski carevi su čak i krajem 18. veka podržavali ovo naseljavanje. Pismo Ilirske dvorske kancelarije u Beču, od 31. maja 1791, gornjokarlovačkom i plaščanskom srpskom episkopu Genadiju Dimoviću kaže da je car Leopold Drugi, "s obzirom na mnogo vrsne koristi koje dobiva država naseljavanjem Srba u carske i kraljevske nasledne zemlje", spreman da i na sve nove doseljenike proširi stara prava i povlastice koje su njegovi prethodnici na ugarskom i austrijskom prestolu dali srpskom narodu. Od episkopa se zato traži da nastoji da se iz susedne Bosne što više Srba preseli u Hrvatsku…
Budući da su doseljeni pravoslavni Srbi bili tako potrebni i korisni, ublažavana je i verska netrpeljivost prema njima, što je između rimokatoličkih Mađara, pod čijom su vlašću bili Hrvati, i pravoslavnih Srba, počelo još dok se radilo na političkom savezu Ugarske i Srbije radi zajedničke odbrane od Turaka. Biograf despota Stevana Lazarevića, Konstantin Filozof, beleži da su dobri verski odnosi i posle njegove smrti "kao neki zakon" ostali. Takođe, da su srpskog pravoslavnog despota, pored ugarskih vitezova, poštovali i ugarski katolički sveštenici koji su se, za njega "šizmatika", molili u svojim crkvama, smatrajući ga pouzdanim zaštitnikom i prijateljem.
Žarišta pravoslavlja
I kraljevi u Ugarskoj su se uzdigli iznad dotadašnje katoličke isključivosti i omogućavali da naseljeni Srbi u njihovim južnim oblastima osnivaju legalne autonomne ćelijice, što je vremenom dovelo do nastajanja srpskih crkvenih opština po raznim krajevima Ugarske, na dobrima srpskih despota i vlastele.
Tako su narodni vođi Srpske pravoslavne crkve u Sremu, Bačkoj i Banatu, tokom dva-tri veka, pre nego što su Turci uspeli da zauzmu južne ugarske oblasti, uspeli da podignu oko 20 manastira koji će postati žarišta pravoslavlja u ovoj doskora tako netrpeljivoj katoličkoj državi.
|
Lukava zamisao |
Nasuprot toj, da kažemo, blagonaklonosti ugarskih vladara tog doba, glavešine Rimokatoličke crkve u Ugarskoj nisu bile zadovoljne zbog ovog preokreta. Pošto više nisu mogle da silom državne vlasti prevode pravoslavne Srbe u katoličanstvo, pojačali su "duhovnu propagandu" – u južnim ugarskim oblastima u 15. veku niču novi franjevački manastiri iz kojih bosanski franjevci, kao misionari, vode akcije među pravoslavnima, ne samo u Podunavlju, već i u Bosni, Srbiji, Bugarskoj i Vlaškoj.
Ali, pad svih tih oblasti, zajedno sa Budimom i Peštom 1543. godine, u turske ruke okončao je i tu ofanzivu Rimske crkve protiv srpskog pravoslavlja. Papski poverenik, italijanski franjevac Ivan Kapistran, piše 4. jula 1455. iz Đera papi Kalistu Trećem da je pravoslavlje toliko snažno učvršćeno među Srbima da oni neće ništa da znaju o kakvoj bilo pokornosti papi. Srbi kažu – piše on – da je "srpski patrijarh njihov papa".
Dve vojne krajine
Slično je bilo i u Hrvatskoj, koja je u sastavu ugarske krune. Katolička jerarhija, pometena teškim posledicama turskih provala, nije smela da preduzima, gotovo kroz čitav 16. vek, nikakvu akciju protiv doseljenih pravoslavnih Srba. Uz to, austrijske vojne vlasti su 1527. godine preuzele od Mađara upravu nad južnim delom Hrvatske koji su organizovale u dve vojne krajine – Primorski (Karlovački) i Slavonski (Varaždinski) generalat. I tu je, u novoj domovini, među rimokatolicima, pravoslavno sveštenstvo, koje je izbeglo sa narodom – i predvodilo ga u migracijama i seobama – očuvalo i održavalo sve tradicije svoje crkve. I u Hrvatskoj je podignuto nekoliko pravoslavnih manastira, kao u Marči, nedaleko od Zagreba, i Lepavini, blizu Križevaca, a 1602. u Gomirju, kod Ogulina.
I pećki patrijarsi, da prošire uticaj Srpske pravoslavne crkve na oblasti koje su naselili Srbi, šalju episkope koji treba da sprovedu crkvenu organizaciju i obezbede hijerarhiju. Već 1609. patrijarh Jovan postavlja u Marči stalnog episkopa za sva srpska krajiška naselja po Primorskoj Hrvatskoj, Gornjoj Slavoniji, Kranjskoj i Štajerskoj, kao i zapadnoj Ugarskoj, dok su te zemlje bile u vlasti austrijskih careva, slobodne od Turaka. Ali, videće se, da, u stvari, nije sve bilo tako idealno kao što stoji u nekim zapisima.
Za sve to vreme katolička misija je mirnim putem prevela u svoju veru samo poneku srpsku uskočku porodicu, koja je izdvojeno živela od glavnih naselja, kao što je slučaj sa porodicom Petra Domitrovića, znamenitog zagrebačkog katoličkog biskupa iz prvih godina 17. veka.
Ne odriču se vere
Nije ni moglo da se očekuje da će zagrebački biskupi s tim biti zadovoljni. Naprotiv, svim silama, pa i uz pomoć državnih vlasti, nastojali su da pravoslavnom srpskom narodu oduzmu pravo izbora svojih episkopa, to jest uporno su pokušavali da postignu da episkope imenuje car austrijski, odnosno kralj ugarski, s tim da će to biti ljudi iz njihove, srpske sredine, ali vaspitani u školama rimske Propagande, za katoličku misiju u srpskom narodu.
Upravo s tim ciljem, na zahtev ljubljanskog biskupa Tome Hrena, preko papskog nuncija u Beču, 1625. godine je određena komisija koja treba da ispita i predloži metod kojim bi se svi krajiški Srbi najlakše potčinili Rimskoj crkvi. Članovi komisije – biskup Hren i rektor zagrebačkog jezuitskog kolegija – predlagali su da se prvo srpski pravoslavni sveštenici uklone iz naroda, a zatim pojačano deluje u narodu da se privoli na katoličanstvo. Treći član komisije, žumberački krajiški zapovednik baron Ernst Paradajzer, nije bio saglasan. On je, naime, upozorio:
"Nasilno proterati ili odstraniti pravoslavne sveštenike nije savetno. Ja sam nagovarao pojedine Srbe da prime katoličku veru, ali me nijeden nije poslušao… U Žumberku ima 2.000 Srba za oružje, u Slavoniji (Varaždinskom generalatu) 6.000, a u Primorju oko 1.000 oružanih ljudi. Svih tih 9.000 Srba digli bi se na oružje i prešli Turcima kada bi im sveštenike proterali."
