Kako komentarišete opšti trend naglog povećanja broja verskih objekata u Srbiji?
– Teško je razumeti činjenicu da je u najsiromašnijim opštinama izgrađen veliki broj velelepnih crkvenih zdanja. Na primer, u opštini Kuršumlija aktivno je oko 60 crkava, a polovina je izgrađena u poslednjih desetak godina. Crkve se inače grade sredstvima iz različitih izvora. Ako vernici žele da sagrade crkvu, to je njihov lični izbor. U okolini Knjaževca, gde sam istraživala, postoje primeri obnove seoskih crkava donacijom samih vernika, često najviše onih koji i ne žive više u tim selima. Međutim, smatram problematičnim ako crkve finansira država iz budžetskih sredstava koje izdvajaju svi građani Srbije. U jednoj demokratskoj i sekularnoj državi nisu svi građani dužni da finansiraju ovakve projekte. Pitanje je koliko bi se građana Srbije izjasnilo u popisu kao vernici kada bi bili dužni da kroz porez finansiraju svoje verske organizacije, kao što je to slučaj u mnogim zemljama Evrope.
Imate li podatke o broju izgrađenih hramova?
– Za poslednjih 20 godina Srpska pravoslavna crkva obnovila je i podigla 500 novih hramova, od toga preko 200 hramova se nalazi u Srbiji, a još stotinak hramova je u izgradnji. Evidentno je da se crkveno graditeljstvo ne prilagođava vremenu u kojem živimo. Kao da postoji neko nepisano pravilo da i nove crkve moraju da kopiraju srednjovekovne, tako da gotovo sve liče na Gračanicu i Studenicu. Monumentalnost novih crkava neretko prelazi u neukus, dok gledamo u medijima u kakvim sve uslovima žive deca bez roditeljskog staranja ili deca sa posebnim potrebama u domovima… Neprihvatljivo je, takođe, da se pojedine crkve prilikom obnavljanja prepravljaju. Na primer, neke barokne crkve građene u vreme Marije Terezije prepravljaju se u vizantijski stil, nekima se dodaju kupole, iako kupola nije obavezan element pravoslavne crkve (primer je Saborna crkva u Beogradu).
Da li taj zamah graditeljstva prati i povećanje broja vernika?
– Upravo je u tome problem, ali nije jednostavan. Do oživljavanja religije dolazi u gotovo svim zemljama u istočnoj Evropi, činjenica je da u svim zemljama bivše Jugoslavije dolazi do retradicionalizacije i rekolektivizacije. Nekoliko socioloških istraživanja religioznosti je obavljeno u Srbiji, poslednje veće istraživanje je iz 2010. godine. Evidentno je povećanje broja religioznih, od oko 60 odsto religioznih u Srbiji krajem 90-ih godina do 85 odsto u 2010. godini. Do obnavljanja religije najpre dolazi u javnoj sferi kroz organizovanje verskih proslava praznika, sahrana javnih ličnosti i drugih verskih manifestacija. Sve to privlači veliki broj građana. Međutim, u vreme svakodnevnih, pa čak i nedeljnih liturgija crkve su poluprazne ili gotovo prazne. Po pomenutom istraživanju, na nedeljnu liturgiju/misu/subotnju službu/klanjanje džume/šabat, jednom do dva puta mesečno odlazi samo osam odsto vernika; u Beogradu 22 odsto. Potrebe vernika su očigledno mnogo manje od ponude crkvenih građevina. Po svemu sudeći, opravdanje se jedino može naći u velikom broju prazničnih vernika.
Kada se radi o vernicima kakva je tu slika Srbije?
– Pitanje je šta podrazumevamo pod istinskim vernicima? Istraživanja pokazuju da su pravoslavni vernici u Srbiji i dalje "obredni vernici", kako ih je sociolog Dragoljub Đorđević nazivao u studijama iz osamdesetih, zapravo, veći broj vernika (36 odsto) odlazi u crkvu samo u vreme velikih praznika. Najprisutniji je tradicionalni oblik religioznosti, to znači da učestvuju u religijskoj praksi krštenja, venčanja, sahrane, krsnoj slavi, slavljenju verskih praznika… Na drugoj strani veoma mali broj odlazi na liturgiju, pričešćuje se, ispoveda ili moli. Čak i za posvećene vernike veći značaj imaju hodočašća nego prisustvo na nedeljnoj liturgiji, verovanja i poštovanje svetaca, čuda i čudesnih događaja, nego poznavanje i poštovanje kanonskih propisa. U istraživanjima se pokazuje veći broj konfesionalnih od religioznih vernika. Reč je, dakle, o nominalnim i deklarativnim vernicima koji ne žive u skladu sa onim što njihove religije propovedaju.
Ipak, povećan je broj religioznih.
– Jeste, ali je reč o različitim tipovima religioznosti. U Srbiji je možda pravilnije govoriti o obnavljanju narodne pobožnosti i narodnog pravoslavlja jer mnogi tek sada uče da budu pravoslavni vernici. Zanimljiv je slučaj Slovenije koja je prva proglasila nezavisnost, pa je
|
Pomama izgradnje hramova na Balkanu (1): Bitka neba za vlast na zemlji |
došlo do povećanja procenta katolika sredinom devedesetih godina, da bi u popisu iz 2001. godine taj procenat opao sa 71% na 57%. Pitanje je da li se nešto slično može očekivati i u drugim bivšim republikama kada prevaziđu tranziciju i priključe se EU.
Ako imamo u vidu da u Srbiji iz godine u godinu drastično opada natalitet, da talas emigracije ne prestaje, ima li ekspanzija gradnje verskih objekata svrhe za budućnost?
– Mislim da nema ni svrhe ni smisla jer je pitanje kako će se razvijati odnos prema religiji i crkvi u budućnosti. Danas su u Evropi mladi manje religiozni od svojih roditelja. SPC često ističe, po broju dece na veronauci, da su mladi religiozniji od svojih roditelja. Međutim, istraživanjem odnosa mladih prema religiji i crkvi pokazalo se da je reč o različitim tipovima religioznosti. Ne opredeljuju se za veronauku mladi vernici, niti veronauka od mladih pravi vernike. Možemo da pretpostavimo da će se u bližoj budućnosti sve više razvijati religijski individualizam, težnja da se izraze individualna osećanja vere i odnosa sa Bogom, da pronalaze Boga u sebi, a za to im nije potreban posrednik u vidu institucije niti crkveni objekat.
