Pećka patrijaršija jedna je od najznačajnijih srpskih srednjovekovnih svetinja. Manastirski kompleks Pećke patrijaršije smešten je na samom ulazu u Rugovsku klisuru u blizini Peći, duž reke Pećke Bistrice i sastoji se od četiri crkve koje su sagrađene u periodu između 13. i 14. veka. Crkve su sazidane jedna uz drugu, tako da danas čine jedinstvenu građevinu.
Vekovima je ovaj manastir bio središte Srpske pravoslavne crkve. Do osamnaestog veka manastir je bio napredno monaško središte sa stotinama učenih monaha. Usled surovih turskih zuluma Patrijarh Arsenije je krajem sedamnaestog veka u velikoj seobi poveo iz ovog područja hiljade hrišćanskih porodica u Južnu Ugarsku. I pored pritisaka lokalnog muslimanskog stanovništva manastir se održao do danas.
Crkva svetih Apostola je najstarija crkva Pećke patrijaršije, planirana i sagrađena po planu Svetog Save, oslikana freskama 1250. godine. Ktitor je bio drugi srpski arhiepiskop Arsenije I, koji je ovde preneo sedište arhiepiskopije, koje se dotle nalazilo u Žiči. Jednobrodna građevina sa kupolom, prostranim oltarskim polukružnim prostorom i izduženim pravougaonim prostorom podseća na arhitektonsko rešenje manastira Žiča. Crkva svetih Apostola predstavlja jedinstvenu sponu između raškog i srpsko-vizantijskog stila gradnje.
Početkom 14. veka, u razmaku od desetak godina, sa obe strane stare crkve podignute su nove, sa severne strane crkva Svetog Dimitrija, a sa južne Bogorodičina crkva i uz nju mala crkva Svetog Nikole. Sa zapadne strane podignuta je priprata. Bogorodičina crkva je po arhitekturi bliska crkvi Svetog Dimitrija, a mala crkva Svetog Nikole je jednostavne arhitekture.
Čitava istorija stilova srednjovekovnog zidnog slikarstva može se sagledati na zidovima crkava. Najstarije freske, monumentalnog kvaliteta i preovlađujuće tamnih boja, nalaze se u potkupolnom prostoru crkve Svetih Apostola i pripadaju najznačajnijim ostvarenjima srpskog slikarstva 13. veka.
Crkva Svetog Dimitrija podignuta u periodu od 1317. do 1324. pod arhiepiskopom Nikodimom i u njoj je smeštena manastirska riznica, sa brojnim ikonama, rukopisnim knjigama i kujundžijskim predmetima. Ikone potiču iz pećke ikonopisačke radionice, koja je bila naročito aktivna u drugoj polovini 16. veka.
Bogorodičina crkva sagrađena je pored južnog dela crkve Svetih Apostola. Bila je podignuta pod Patrijarhom Danilom II, da parira crkvi Svetog Dimitrija. Oslikana je 1330. godine.
Priprata Pećke patrijaršije je podignuta pod arhiepiskopom Danilom II u ranom 13. veku kao antipod trima okolnim hramovima. Od originalnih fresaka malo toga je ostalo što danas krasi pripratu iz vremena Danila II. Istaknuta je geneologija dinastije Nemanjića, koja počinje sa Stefanom Nemanjom i završava se sa kraljem Dušanom.
‘
Pre 1375. godine, nad kamenim prestolom na stubu na ulazu crkve Svetih Apostola bio je naslikan Sveti Sava, ali je bio potpisan kao patrijarh, a ne kao arhiepiskop, što je bio njegov pravi status.
Crkva Svetog Nikole Pećke patrijaršije je mala crkva, podignuta takođe pod arhiepiskopom Danilom II. To je jednobrodna crkva sa trojnim svodom, sagrađena od opeka i cigala. Originalne freskve crkve Svetog Nikole nisu preživele. Kasnije oslikavanje crkve Svetog Nikole iz 1673. godine urađeno je pod patrijarhom Makarijem.
‘
Tokom rane turske okupacije i rata između Turske i Austrije, kompleks Pećke patrijaršije bio je ozbiljno oštećen nekoliko puta, obnavljan i oslikavan, da bi ponovo zadobio svoju prvobitnu duhovnu i političku ulogu.
Blago bogate riznice Pećke patrijaršije bilo je preneto u Gračanicu i sakriveno. Godine 1690. patrijarh Arsenije III Čarnojević morao je da napusti Pećku patrijaršiju pred najezdom Turaka, spasivši se bekstvom za Beograd. Nakon što su Turci zauzeli Beograd, oktobra 1690. godine, patrijarh Arsenije Čarnojević je prešao u Mađarsku, sklonivši se sa oko 30.000 srpskih izbeglica u Budim i Sentandreju, mala mesta blizu mađarske prestonice.
Turci i Albanci su poharali i oskrnavili crkve Pećke patrijaršije, kao i mnoga druga srpska svetilišta Kosova i Metohije. Pećka patrijaršija je bila napuštena tokom narednog rata sa Turcima, 1737-1739, posle seobe pod patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem, koji je sa sobom poveo monahe i poneo dragocenosti.
Nakon što je Patrijaršija Srpske pravoslavne crkve bila ujedinjena 1920. godine, mitropolit Dimitrije je ustoličen u Peći za patrijarha, prvi put posle 1766. godine i obnove Srpske patrijaršije. Od tada se svi srpski patrijarsi biraju u Pećkoj patrijaršiji uz posebnu svečanost i počasti.
Posle Drugog svetskog rata Pećka patrijaršija je pretvorena u ženski manastir. Danas ovaj manastir predstavlja veoma važno duhovno središte sa sestrinstvom od 25 sestara. Nakon požara koji su 1981. godine podmetnuli Albanci, izgrađeni su novi manastirski konaci sa novom Patrijarhovom rezidencijom.
Posle rata na Kosovu i Metohiji 1998-1999. manastir Pećka patrijaršija postao je duhovni i nacionalni centar za preostale Srbe severno-metohijskog i hvostanskog regiona. Sestrinstvo se bavi humanitarnim radom i održava manastirsku ekonomiju. Manastiru pripada i metoh u Budisavcima, nedaleko od Kline gde dve monahinje borave same pod zaštitom snaga KFOR-a.
Od jula 2006. manastir Pećka patrijaršija je, zajedno sa manastirom Gračanica i crkvom Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, upisan na Listu svetske kulturne baštine Uneskoa, uz prethodno upisan manastir Dečani, pod zajedničkim nazivom “Srednjovekovni spomenici na Kosovu (Srbija)”.
