Iz Livna i sela u livanjskoj kotlini, u kojima su uoči Drugog svetskog rata živeli Srbi, što u redovima Narodnooslobodilačke vojske, što u svakojakim drugim ratnim stradanjima, ponajviše kao žrtve ustaškog genocida, po najnovijim podacima, od 1941 – 1945. palo je oko dve hiljade žrtava, odnosno svaki treći stanovnik srpske nacionalnosti.
Naravno, gro, više od tri četvrtine, čine žrtve ustaških pokolja. Taj broj se, po do sada prikupljenim podacima, popeo na gotovo 1.600. I za Srbe u livanjskom kraju, kao uostalom i u većini drugih područja u Hercegovini, Bosni i Hrvatskoj, posebno je tragičan bio period od juna do septembra 1941. kada je palo gotovo 99 odsto svih žrtava ustaškog genocida.
U livanjskom kraju je nekada živelo podjednako Srba i Hrvata. Polovinom 19. veka bilo ih je otprilike po 10.000. Broj Srba se vremenom smanjivao tako da ih je, recimo, na popisu iz 1931. od ukupno 22.772 stanovnika u Livnu i selima oko Livanjskog polja bilo svega 5.693, odnosno oko 25 odsto.
Šezdeset godina kasnije, na popisu iz 1991, taj procenat je pao ispod deset odsto, odnosno od ukupno 39.516 stanovnika livanjske opštine bilo je samo 3.780 Srba. Danas, pak, Srba tamo praktično više i nema i taj procenat se može meriti promilima.
Kamešnica bez svedoka
Ustaško nemilosrđe na ovom prostoru najviše su osetili Čelebić, Golinjevo, Gornji i Donji Rujani, sam grad Livno, Guber Veliki, Lištani, Čaprazlije Potok, Smrčani, Glavice, Bojmunti, Potočani, Žabljak, Zastinje, Priluka, Sajković i Radanovci (spomenuo sam samo ona sela u kojima je bilo više od deset ubijenih).
Uporni, sistematični i analitični Mićo Radeta, član odbora koji se devedesetih godina bavio vađenjem posmrtnih ostataka iz jama i neopojenih bezimenih grobnica, odnosno prikupljanjem podataka i kompletiranjem spiskova, još jednom naglašavam, najzaslužniji što sve ove podatke nije pokrila trava zaborava, napravio je i svojevrsnu malu statistiku stradalnika po bratstvima, životnoj dobi i mestima stradanja.
Najviše je stradalo Pažina (161 žrtva), Ercega (126), Lalića (116), Vujanovića (97), Boškovića (74), Radeta (63), Ždera (60), Crnogoraca (58), Cvijetića (56), Kozomara (55), Kisa (54), Šunjki (40), Radića (38), Stojanaca (37), Milutina (35), Raca (32), Arnauta i Ratalja (po 30), Bačkovića (26), Rosića i Jagodića (po 23), Laganina (18), Mitrovića (17), Radoja i Tošića (po 13),Bulovića, Marića i Stojića (po 12) i Zagoraca i Vuleta (po 11 žrtava)…
U školi u Čelebiću zverski je umoreno trista sedamdesetoro, isključivo žena i dece. Po broju žrtava slede jame Kamešnica i Ravni Dolac. U Kamešnicu, duboku oko 40 metara, na istoimenoj planini, dvadesetak kilometara južno od Livna, na Ognjenu Mariju 1941, što iz livanjskog sela Golinjevo, što iz susednog Prisoja sa područja opštine Duvno, ubačeno oko 270 staraca, žena i dece, dok je jama Ravni Dolac na Dinari progutala je 204 života. Za razliku od jame na Dinari, iz koje je posle mesec i po dana spaseno četrnaestoro preživelih, iz Kamešnice nema svedoka.
Smrt u grotlu
Sledi jama Razvala, takođe u masivu Dinare, južno od Rujana, u kojoj je smrt našlo oko 80 Srba, opet uglavnom nejači. Po broju žrtava sledi šuma Koprivnica na putu Kupres – Bugojno, u kojoj je na dva stratišta pobijeno ukupno šezdeset Srba, uglavnom iz Livna. Njihovi posmrtni ostaci i danas počivaju na tim stratištima, jer je ratna oluja 1992. osujetila naum njihovih potomaka da ih sahrane kako dolikuje. I na stratištu Trnjaci podno sela Lištani pobijeno je četrdeset i devetoro, najviše žena i dece iz ovog sela. U jami Bikuši, sjeverno iznad Čelebića, smrt je, kako je već naglašeno, našlo 46 Srba, pretežno zrelih muškaraca iz Čelebića i gdekoji iz nekih okolnih sela.
Jama Tušnica ili Jelovača, kako je meštani još zovu, nalazi se na istoimenoj planini. U to grotlo, duboko dvanaest metara, sa veoma širokim otvorom i glatkim zidovima, ustaše su ubacile pedesetoro srpske nejači iz Potoka i Smrčana. Četrnaestoro od njih je preživelo i osam dana kasnije spaseno iz jame. Na drugoj strani Livanjskog polja, u jami Samograd, zapadno od sela Čaprazlije, ubačeno je dvadesetosmoro Srba. U jami Propunta, koja se nalazi u rejonu Rujana usmrćene su tri žrtve, a Provaliji, u polju pored ovog sela ubačeno je trinaestoro Srba, uglavnom pohvatanih pre tog masovnog pokolja na Ognjenu Mariju.
Jama Suhača ostaće da se pamti kao prvo, već u junu 1941. otvoreno ustaško gubilište za Srbe, a jama iznad sela Lusnić po tragičnoj sudbini četiri lijepe devojke iz Čelebića i po tome što nikome od Srba nije uspelo da je nađe, a kamoli da se spusti u nju i izvadi posmrtne ostatke stradalih.
Od gubilišta izvan teritorije livanjske opštine, posebno je krvava Borova glava, petnaestak kilometara udaljena od Livna na putu prema Kupresu gdje je ubijeno četvoro Srba iz susednih livanjskih sela i čak 185 Srba iz kupreškog sela Vukovsko. A na teritoriji bugojanske opštine, na gubilištu Zanesovići, pobijena su, izgleda, tri ponajviđenija livanjska Srbina – dr Dušan Mitrović, Rajko Margetić, advokat, i dr Krsto Zubić, sudija, prve žrtve iz grada Livna.
Zatrpani u temelje
Po analizi Mića Radete, od blizu 1.600 žrtava ustaškog genocida bilo je šesto sedamdeset troje dece ispod osamnaest godina, a od toga čak dvesta četrdeset osmoro dece do šest godina! Gro žrtava je pao na sedamnaest gubilišta oko Livanjskog polja. Prednjači Prolog, ledina na 16. kilometru puta Livno – Split ispod istoimenog sela, gde je, po dosadašnjim saznanjima, umoreno 466 Srba iz Livna i okolnih sela, uglavnom muškaraca od 18 do 60 godina, i 50 dovedenih iz Dalmacije. Svi oni su bili zatrpani u temelje pripremljene uoči rata za žičnu železnicu, u dva rova dugačka po gotovo sedamdeset metara, četiri široka i tri metra duboka.
