Na osnovu istorijskih izvora poznato je od kojih bolesti su patili ljudi u srednjovekovnoj Srbiji, ali za antropologe i arheologe to nije dovoljno. Zahvaljujući ostacima ljudskih skeleta, antropolozi mogu da utvrde sa kojim bolestima su se suočavali drevni ljudi.
Bioarheološka istraživanja drevnih populacija dopunjavaju naša saznanja o načinu i uslovima života prošlih zajednica, ali pre svega o njihovom zdravstvenom statusu i ishrani. Iako mnoge bolesti ne ostavljaju tragove na skeletnim ostacima ili nisu u finalnoj fazi razvoja kada ostavljaju tragove, postoje patologije koje omogućavaju sagledavanje opšteg stanja kvaliteta života neke zajednice.
Životni standard u srednjem veku
Srednji vek je period u kome su harale brojne bolesti (kuga, lepra, sifilis, male boginje), a ishrana tadašnjih stanovnika, čiji je najveći deo populacije činilo seosko stanovništvo, bila je uglavnom bazirana na većem unosu ugljenih hidrata, a poslovi kojima su se bavili zahtevali su veću fizičku aktivnost (rad na polju, u rudniku).
Životni standard u srednjem veku nije bio na zavidnom nivou. Gustina naseljenosti i zbijenost kuća, nehigijenski uslovi života, život u blizini ili sa domaćim životinjama ispod istog krova (ili u istoj prostoriji), širenje zaraza, težak fizički rad na polju, stalna ratovanja i velika smrtnost dece neke su od karakteristika srednjovekovnog načina života.
Takođe, postojala je podela društva na više i niže staleže, koja je podrazumevala razlike u očiglednom načinu stanovanja, dostupnosti hrane, ali i hrane obogaćene proteinima i vitaminima. Brojne studije pokazale su da je niži stalež uglavnom imao lošije uslove i kvalitet života, što se negativno odražavalo na njihov zdravstveni status.
Suprotno, viši status imao je bolju ishranu, bogatu proteinima iz životinjskog mesa, mlečnih proizvoda, ali i veći unos vitamina iz voća i povrća. Boljom higijenom mogli su da spreče pojavu bolesti, ali i da ih leče budući da su na dvorovima postojali učeni ljudi i “lekari”.
Bolesti u srednjovekovnoj Srbiji
Bolesti koje su zahvatile stanovnike u srednjem veku u Srbiji, spadaju u one najgore, kao što su kuga, lepra, besnilo, male boginje, zatim one malo manje opasnije, kao što su bolesti creva, šuga, malarija, kao i mnoge druge koje su zabeležene u istorijskim izvorima. Bez sumnje, ove bolesti, zajedno sa lošom ishranom i životnim uslovima, doprinele su kratkom veku ljudi koji su tada živeli.
Velika smrtnost od kuge tokom XV veka pogodila je i velike centre kao što su Novo Brdo, Rudnik i Srebrenica. Kuga se ponovo vratila Otomanskom opsadom Beograda 1456. godine. Pored kuge, konstantna opasnost pretila je od malih boginja, koja je takođe ubila hiljade.
Lepra je bila druga ozbiljna neizlečiva bolest srednjovekovnog čoveka, koja se završavala dugotrajnom smrću. Često su kolonije obolelih od lepre bile pozicionirane u blizini manastira.
Međutim, ove posebne bolesti (npr. kuga) napadaju samo meka tkiva i ne ostavljaju skeletne dokaze o njihovom prisustvu. Od zaraznih bolesti koje pogađaju skelet, u srpskim istorijskim dokumentima ima svega nekoliko zabeleženih. Venerički sifilis i način njegovog prenošenja pominje se prvi put u 15. veku u srpskom prevodu latinskog farmakološkog teksta Liber de simplici medicina dictus Circa Instans.
Što se tiče porekla sifilisa, postoji više teorija. Među prvim jeste da je Kolumbo sa svojom posadom, nakon otkrića Amerike, doneo sifilis u Evropu. Druga pretpostavka je da je sifilis već postojao u Evropi, a da ga je Kolumbo preneo u Ameriku. Dok je treća pretpostavka da je bolest postojala pre Kolumba i u Starom i u Novom svetu, prenosi portal “Sve o arheologiji”.
Endemska malarija i njeno lečenje opisani su u Hilandarskom medicinskom kodeksu, medicinskom rukopisu napisanom u 14-15. veku. U ovoj istoj hronici se spominje da je guba (lepra) na Balkanu došla pre 9. veka nove ere, a od 1406. godine u srednjovekovnoj Srbiji osnovane su mnoge bolnice za gubavce.
Rezultati antropoloških analiza na srednjovekovnim skeletima
Među najčešćim patologijama u srednjovekovnoj Srbiji javljaju se dentalna oboljenja i to karijes i veliki broj za života izgubljenih zuba. Potom ih prate degenerativne promene na zglobovima i prelomi kostiju, kao i metabolički poremećaji, zatim promene izazvane krvnim poremećajima i uglavnom se na poslednjem mestu javljaju infektivna oboljenja.
Velika učestalost dentalnih oboljenja ukazuje na nisku stopu oralne higijene, ali se može objasniti činjenicom da su srednjovekovne populacije svoju ishranu bazirale uglavnom na ugljenim hidratima.
Što se tiče nekih metaboličkih poremećaja koji ostavljaju tragove na lobanji i dugim kostima u vidu sitnih rupica, uglavnom se njihov nastanak dovodi u vezu sa lošim higijenskim uslovima, promenama u nutricionim navikama, ishranom siromašnom gvožđem i slično.
Degenerativne promene na zglobovima ukazuju na intenzivniji fizički rad ljudi. Poznato je da su se srednjovekovni ljudi od malih nogu bavili težim fizičkim poslovima. Određenim poslovima su se bavile žene i muškarci, što je dovodilo do različitih bolesti zglobova kičme, kukova, ruku ili nogu.
Na osnovu rezultata istraživanja može se zaključiti da je reč o tipičnim poljoprivrednim zajednicama čiji patološki profil ukazuje na teške i loše životne standarde.
