Srpska kulturna baština, a posebno imovina Srpske pravoslavne crkve u Severnoj Makedoniji već decenijama unazad je na meti konstantne devastacije. Istovremeno, ovaj deo srpske riznice nepravedno je zapostavljen i zaboravljen mada je reč o arhitektonskom i hrišćanskom dragulju koji predstavlja temelje srednjovekovne Evrope. To je bio povod da dr Jasmina S. Ćirić, docent Filološko-umetničkog fakulteta, Univerziteta u Kragujevcu i jedan od najpriznatijih istoričara umetnosti za srednjovekovnu srpsku kulturu, sredinom ove nedelje u parohijskom domu Vaznesenjske crkve u Beogradu održi predavanje na temu “Svetinje SPC u Severnoj Makedoniji”.
Dr Ćirić koja je i spoljni saradnik Instituta za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, kaže za “Vesti” da je cilj predavanja bio da se ukaže na ozbiljne probleme u zaštiti vrednog kulturno-istorijskog nasleđa iz srednjeg veka.
– Gotovo da ne postoji naseobina u današnjoj Severnoj Makedoniji, a u kojoj ne nalazimo makar po jednu srpsku crkvu koja podseća na istorijske tragove Nemanjića i srpske vlastele. Međutim, srpska srednjovekovna baština danas se u Republici Severnoj Makedoniji nalazi u trouglu tragičnog, grotesknog i trijumfa izvitoperenog shvatanja – priča dr Ćirić,
Ona to argumentuje konkrentim primerima.
Zadužbina cara Dušana
– Najradikalnija situacija je u manastiru Mateič, Crkvi Bogorodici – zadužbini cara Dušana, carice Jelene i njihovog sina Uroša. Stradanje tog manastirskog kompleksa datira od 1967.godine, da bi 2001. doživelo kulminaciju jer je pretvoreno u bazu albanskih terorističkih jedinica. Manastir je i prethodne dve godine na meti vandala koji su najpre 28. decembra 2021, a zatim i na Savindan 2022. godine, uklonili olovne ploče sa krova. Mada tamošnje vlasti najavljuju da će manastir biti zaštićen i restauriran za te tvrdnje ne postoji nikakva garancija. Zbog čega je Srpski informativni centar Spona iz Skoplja pokrenuo apel za obnovu, a ja sam sličan apel postavila i na platformi Univerziteta Prinston kao kulturno nasleđe u opasnosti gde je na engleskom jeziku objašnjeno kako je došlo do pogroma srpskog stanovništva u Mateiču i koje štete su nastale tokom 2001.
Međutim, dr Ćirić kaže da je sudbina ovog manastira zapravo samo vrh ledenog brega potpune nebrige o vrednim kulturno-istorijskim spomenicima, ali i bogatoj hrišćanskoj tradiciji iz srednjeg veka.
– Određeni restauratorski zahvati su nužni na Crkvi Svetog Đorđa u mestu Staro Nagoričane koju je početkom 14. veka, 1313 -1314. podigao kralj Milutin. Oko Crkve Svetog Nikole u Ljubotenu iz 1337. godine stoje skele namenjene konzervatorsko-restauratorskim zahvatima. Nažalost, ovakvih primera je i previše – konstatuje naša sagovornica.
Crkva do crkve
Među kulturno-istorijskom baštinom nalaze se i zadužbine kralja Milutina, u Skoplju Crkva Svete Bogorodice Trojeručice, kod sela Čučera Crkva Svetog Nikite.
– U selu Kučevištu u vreme kralja Stefana Dečanskog (1321-1331) podignuta je Crkva Sv. Bogorodice, a za vreme cara Uroša Crkva Sv. arhangela. Kod sela Sušice kralj Vukašin (1366-1371) sa sinovima je podigao Crkvu Sv. Dimitrija (“Markov manastir”). U tesnacu reke Treske drugi sin kralja Vukašina, Andreaš, podigao je Crkvu Sv. Andreje i Crkvu Sv. Nedelje, a u 14. veku tu je nastala i Crkva Sv. Nikole Šiševskog. U oblasti Kratova i Krive Palanke nalaze se: manastir Lesnovo, koji podiže despot Jovan Oliver oko 1345. god; Sv. Dimitrije i Sv. Nikola u Zletovu (u 14. veku); manastir Pirog kod Zletova (14. vek); manastir Sv. Joakima Osogovskog (Sarandaporskog) kod Krive Palanke, Crkva Sv. Nikole u Psači, koju oko 1358. podiže sevastokrator Vlatko Paskačić. Tu su sačuvani i izvanredni portreti porodice, a način na koji je naslikana njihova odeća predstavljala dragocen izvor za poznavanje kulture odevanja srpske vlastele. Isti je slučaj i u Crkvi Sv. Đorđa u Pološkom gde je sačuvan portret brata od tetke cara Dušana, Jovana Dragutina. U oblasti Štipa je Crkva Sv. arhangela u Štipu, koju je 1334. podigao Dušanov vlastelin protosevast Hrelja (“Relja krilatica” u našim narodnim pesmama). U prilepskoj oblasti je manastir Sv. arhangela, zadužbina kralja Vukašina i kralja Marka (1371-1394). Tu je i čuveni manastir Treskavac ispod Zlatovrha, koji je procvat doživeo naročito za vreme cara Dušana; crkve Sv. Dimitrija, Sv. Nikole, Sv. Atanasija i Sv. Petra, sve iz XIV veka. Tu je manastir Zrze, koji za vlade Dušanove podiže monah German – nabraja dr Ćirić i zaključuje da su sve to dokazi o jasnoj srpskoj srednjovekovnoj istoriji u Severnoj Makedoniji koja pokušava da se na veštački način izbriše.
Hram slave u Skoplju
Nabrajajući srpske svetinje koje su mahom prepuštene zubu vremena, dr Ćirić izdvaja i sudbinu Hrama slave u skopskom naselju Autokomanda.
– Osvećenje ove crkve sa kosturnicom obavljeno je 4. maja 1934. godine u prisustvu kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića od Jugoslavije, tadašnjeg patrijarha srpskog Varnave (Rosića), mitropolita skopskog Josifa (Cvijovića), episkopa ohridsko-bitoljskog Nikolaja (Velimirovića), ali i inicijatora izgradnje hrama đenerala Milana Nedića. Gradonačelnik Skoplja Josif Mihailović je dočekao kralja na železničkoj stanici, a ovom događaju su prisustvovali i predstavnici Islamske verske zajednice i Uprave islamskih Vakufa u Skoplju, predstavnici Jevreja Skoplja i Vardarske banovine. O tom događaju postoji i dokumentarni film koji se nalazi u arhivu Jugoslovenske kinoteke, ali je i dalje nepoznat široj javnosti – ističe dr Ćirić.
Prisvajanje istorije
Profesorka Ćirić kaže da se u Severnoj Makedoniji sprovodi ne samo tendenciozno prisvajanje srpske kulturne baštine, već i da se na bukvalan način sprovodi brisanje svega što ima srpski prefiks.
– Katastarski, većina tih crkava pripada Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, ali su zapravo srpsko kulturno dobro. Međutim, mnogo veći problem je što se prećutkuje ili fizički briše bilo kakva veza sa Srbijom i srpskim vladarima. Tako su u velikoj crkvi manastira Svetog Joakima Osogovskog kraj Krive Palanke u Severnoj Makedoniji, promenjena imena na freskama koje prikazuju srpske srednjovekovne vladare i svetitelje, pa su Sveti carevi Uroš i Lazar, i Sveti kraljevi Milutin i Stefan Dečanski “postali” car Vladimir Kijevski, Jovan Milostivi, Konstantin Veliki, Nićifor Foka… – navodi naša sagovornica samo one, najdrastičnije primere.
Dr Ćirić kaže da je još veći problem što se negiranje postojanja srpske baštine u Severnoj Makedoniji prenosi i u obrazovni sektor.
– U skriptama Filozofskog fakulteta u Skoplju, u udžbeniku iz 2009. godine “Makedonija u 14. veku” koja je namenjena studentima doktorskih studija istorije, istorije umetnosti i arheologije, na više mesta iznosi se tvrdnja da su srpski manastiri zapravo bile predratne vojne baze. Kao primer se navodi manastir Svetog Đorđa, zadužbina kralja Milutina i Simonide. U prevodu na srpski doslovce u tom udžbeniku stoji: “Ta imanja služila su kao okupacione baze za izvršavanje srpske vlasti u Makedoniji.” Ovakve tvrdnje, krivotvorenje istorije, počelo je još ranih sedamdesetih godina prošlog veka. Najveći problem je što se nove generacije istoričara u Severnoj Makedoniji uče upravo na ovakvoj literaturi i doprinose repetitivnoj matrici koja se neguje u ovoj zemlji – zaključuje dr Ćirić.
Ohridski manastiri
Dr Jasmina Ćirić ističe da se oblast Ohrida posebno ističe po vrednoj srpskoj kulturno-istorijskoj baštini.
– Car Dušan naslikan je u Crkvi Sv. Nikole Bolničkog nedaleko od Donje kapije srednjovekovnog Ohrida, Kesar Grgur, brat Vuka Brankovića, podigao je 1360. Crkvu Sv. Bogorodice Zahumske – “manastir Zaum” na Ohridskom jezeru. Za vlasti cara Dušana podignut je spoljašnji narteks Crkve Sv. Sofije u Ohridu sa galerijom i stepeništem, a na Prespanskom jezeru kesar Novak podigao je 1369. crkvu posvećenu Bogorodici poznatiju i kao Mali grad.
Nepoštovanje odluke Evropskog suda
Dr Ćirić podseća da je Evropski sud za ljudska prava 2017. godine doneo presudu kojom se Pravoslavnoj ohridskoj arhiepiskopiji u Severnoj Makedoniji priznaju prava verske zajednice, a da je ta odluka posle žalbe vlade Severne Makedonije dodatno potvrđena.
– Uprkos svemu, vlasti u ovoj državi i dalje ne žele da sprovedu Rešenje o registrovanju Pravoslavne ohridske arhiepiskopije. Jasno je da je reč o presedanu nesagledivih razmera koji se najnegativnije odražava kako na narod, tako i na srpsko kulturno i duhovno nasleđe. POA je i danas prinuđena da svoja bogosluženja vrši u svojevrsnim katakombama – naglašava dr Ćirić.
