U beskrajnom i prebogatom nacionalnom nematerijalnom kulturnom blagu, nastalom spajanjem konkretne istorijske stvarnosti i izrazite sposobnosti imaginacije naših predaka da u legendu, mit, epsku pesmu ili bajku transponuju izuzetne pojedince, istorijske događaje ili procese, posebno se izdvajaju dve ličnosti: Kraljević Marko i Vuk Branković.
I dok je ovaj prvi u našem kolektivnom sećanju upamćen kao arhetip istinskog junaka, dotle ovaj drugi već punih šest stotina trideset godina u pamćenju Srba opstojava kao svojevrsni arhiizdajnik. Šta istorijska nauka kaže o ove dve, bez ikakve sumnje, izuzetne ličnosti?
Kralj bez kraljevine
Ko se krije iza epskog imena Kraljević Marko? Ko je zaista bio Vuk Branković? Da li je stvarni, istorijski Kraljević Marko bio borac za slobodu, a s druge strane, da li je zlosrećni Vuk Branković uistinu izdao kneza Lazara (Hrebeljanovića) u bici na Kosovu polju?
Iza epskog i izmaštanog imena Kraljevića Marka krije se niko drugi do sasvim stvarna istorijska ličnost pod imenom Marko Mrnjavčević. Rođen je oko 1335. Njegovi roditelji bili su znameniti kralj Vukašin, jedan od istaknutih velikaša na dvoru poslednjeg Nemanjića, cara Stefana Uroša Petog Nejakog i Alena (u narodnoj poeziji poznata pod imenom Jevrosima).
Nakon poraza i očeve pogibije u bici na Marici, Vukašinov sin Marko preuzeo je upravljanje nad najvećim delom očevih oblasti, koje su obuhvatale prostranstva današnje zapadne Makedonije, Kosova i Metohije. Iznenađujuće, osmanski vazal postao je, kako je to u svom naučnom radu pod naslovom “Osmanlijski pohod iz 1385: njegov pravac i ciljevi” utvrdio prof. dr Boban Petrovski, tek 1385. godine – punih četrnaest godina nakon pogibije njegovog oca u bici na Marici, okončane potpunim porazom srpskih snaga.
Tokom tih četrnaest godina znatan deo oblasti, koje su do tada bile pod vlašću Mrnjavčevića oružjem su razgrabili okolni srpski oblasni gospodari, među kojima su se nalazili i posebno isticali Vuk Branković, knez Lazar (Hrebeljanović) i Đurađ Prvi Balšić. Nakon toga kralj Marko se povukao u Prilep. Stradao je u Bici na Rovinama, sredinom maja 1395.
Ovaj svojevrsni kralj bez stvarne kraljevine, u decenijama i vekovima koji su usledili, u očima bezbojnih generacija svojih sunarodnika nakon smrti postao je arhetip junaka, plemenitog i požrtvovanog borca za slobodu, branitelja ugnjetenih i beskompromisnog protivnika osmanskim zavojevačima.
Beleg izdajnika
Kao potpuna suprotnost Kraljeviću Marku, u narodnoj epici vekovima već uporno opstojava Vuk Branković – simbol najveće nevere i izdaje. I bez obzira na to što srpski istoričari još od druge polovine 19. stoleća uporno i strpljivo ukazuju na to i ponavljaju kako Vuk Branković nije izdao kneza Lazara (Hrebeljanovića) u Boju na Kosovu polju, on i dalje nosi taj sramotni beleg izdaje i neverstva.
Istorija ukazuje na to da je Vuk Branković, najmlađi sin moćnog sevastokratora Branka Mladenovića, bio rođen oko 1345. Kada mu je bilo oko 26 godina stupio je u brak sa Marom, kćerkom Milice i Lazara (Hrebeljanovića). U periodu posle očeve smrti, Vuk i njegov stariji brat Grgur napustili su Ohrid i nastanili se u Drenici, na Kosovu i Metohiji.
Uprkos nepobitnoj istorijskoj činjenici da tokom Kosovskog boja nije došlo ni do kakve izdaje kneza Lazara, srpski narod docnije je doživeo upravo Vuka Brankovića kao ličnost koja je u odsutnom trenutku izneverila svoga tasta. “Nevera”, ali ne i izdaja Vuka Brankovića, desila se, međutim, neposredno nakon tog sudbonosnog boja. Naime, koliko već početkom jula te iste 1389. godine, ugarski kralj Žigmund Luksemburški poslao je mačvanskog bana Nikolu Gorjanskog da pregovara sa Vukom Brankovićem o stvarima “koje su na korist vašu (Vukovu – prim. autora) i raške zemlje”.
Kneginja Milica je, u dogovoru sa patrijarhom Svetim Spiridonom Prvim Srpskim, odlučna da spase što se spasti može, ali i da svome sinu knezu Stefanu (kome je tada bilo najviše 12 godina) obezbedi da nasledi svog tragično postradalog oca, ubrzo donela odluku da sklopi mir sa Osmanlijama i uđe u vazalni odnos sa novim sultanom Bajazitom Prvim Munjevitim.
Bezmalo istovremeno, ugarske snage, koje je predvodio sam kralj Žigmund, upale su tokom jeseni 1389. u severne oblasti Lazarevića i zauzeli Borač i Čestin. Tokom leta 1390, snage Lazarevića, uz pomoć osmanskih snaga, povratile su izgubljena utvrđenja, a borbe su nastavljene i tokom narednih godina. U to vreme Vuk Branković je počeo da se potpisuje kao “gospodar Srbljem i Podunavija”, kako se pre njega potpisivao upravo njegov tast knez Lazar. Zanimljivo je da je Vuk Branković krajem 1390. ili početkom naredne godine učestvovao i u svečanom prenosu posmrtnih ostataka tada upravo kanonizovanog kneza Lazara, koje su iz Prištine prenete u Lazarevu grobnu zadužbinu, manastir Ravanicu.
Gospodar Prištine i Skoplja
Vuk je prilježno pomagao svome tastu Lazaru u sticanju novih poseda. Posle neočekivane pogibije kralja Vukašina i njegovog brata despota Jovana Uglješe, tokom bitke na Marici, Vuk Branković, proširio je svoje posede na uštrb dotadašnjih zemalja Mrnjavčevića. Uskoro je zagospodario i Prištinom i Skopljem, nekadašnjom prestonicom carstva Stefana Uroša Četvrtog Dušana Silnog.
Bračne zavrzlame
Kralj Marko nije imao mnogo sreće ni na privatnom, porodičnom planu. U jednom trenutku je čak oterao i sopstvenu suprugu Jelenu, a na svoj dvor doveo tada već udatu Todoru koju je docnije morao da vrati njenom mužu i da se, istovremeno, nakani da sebi ponovo prizove Jelenu.
Jedini portret
U znamenitoj crkvi Presvete Bogorodice Perivlepte u Ohridu nalazi se jedini sačuvani fresko-portret Vuka Brankovića, koji je teško oštećen tokom bugarske okupacije tog grada u periodu Prvog svetskog rata.
