Jedna od svakako najupečatljivijih srednjovekovnih povesti govori nam o životu, istorijskom, državničkom, graditeljskom i duhovnom nasleđu srpske kraljice Jelene, supruge kralja Stefana Uroša Prvog Velikog, koji je Srbijom vladao od 1243. do 1276. godine.
Jedan od posebno zanimljivih momenata iz njene biografije jeste i opšte prihvaćeno uverenje da je kraljica Jelena neposredno poticala iz ugledne francuske kneževske porodice Anžu, kao i da je kralj Stefan Uroš Prvi Veliki, u želji da svojoj nevesti priredi veličanstven doček prilikom njenog dolaska u Srbiju, zapovedio da se duž obeju obala doline reke Ibar zasade jorgovani.
Mnogi će biti iznenađeni kada budu saznali da je istorijski potpuno neutemeljenu legendu o Dolini jorgovana, krajem 20. stoleća, na najlepši mogući spisateljski način domaštao, obajkovio i u javnost plasirao naš istaknuti književnik Tiodor Rosić! Zbirkom “Dolina jorgovana” sa podnaslovom “Bajke iz srpske starine”, Rosić je, po mišljenju dr Hriste Petreskog uspeo da u svetlosnu mrežu reči uhvati ne samo veličinu prošlosti svog staroraškog zavičaja, već i da svoje čitaoce odvede u začarane svetove lepote i viteštva.
Od fruškog roda
Podatak o kraljičinom poreklu nalazimo, najpre, u njenoj biografiji koju je napisao upravo arhiepiskop srpski Sveti Danilo Drugi Pećki, a koja čini sastavni deo njegovog već spomenutog zbornika, pod naslovom “Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih”.
Tako na jednom mestu arhiepiskop srpski Sveti Danilo Drugi Pećki beleži kako je “ova blagočestiva i hristoljubiva blažena gospođa Jelena bila od plemena fruškoga, kći slavnih roditelja, koji su bili u velikom bogatstvu i slavi”. Na drugom mestu, u biografiji Jeleninog supruga, kralja Stefana Uroša Prvog Velikog, arhiepiskop srpski Sveti Danilo Drugi Pećki će još jednom istaći da je ona bila od “fruškoga roda i od carskoga plemena”.
Čitaoci ovih redova namah će se podsetiti da ova reč neodoljivo podseća na naziv jedne od najlepših planina u Srbiji koja je, ujedno, i prostor na kome se nalazi najveća pojedinačna koncentracija manastira na teritoriji naše domovine – Fruškoj gori. Istorijski izvori nam svedoče o tome da kraljica Jelena nije poticala sa Fruške gore, ali da jeste iz njene neposredne okoline. Međutim, arhiepiskop Sveti Danilo Drugi Pećki ističe Jelenino fruško, odnosno franačko, tj. današnjim rečima rečeno – francusko poreklo. Međutim, ni na jednom mestu u biografiji kraljice Jelene ne navodi da je ona poticala iz istaknute francuske kneževske porodice Anžu.
Dalje, nekoliko nauci poznatih istorijskih izvora koji nam omogućavaju da tragamo za poreklom srpske kraljice Jelene obuhvataju i dokumente napuljskog kralja Šarla Prvog od Anžua, koji Jelenu u svojim pismima oslovljava sa “rođaka”.
Šta je u svemu tome prava istina?
Poreklo kraljice Jelene je pitanje koje sasvim opravdano već decenijama privlači pažnju naših i inostranih naučnika. Ipak, od početka osamdesetih godina prethodnog veka istorijska nauka mahom je zauzela stanovište da u ličnostima Jovana Anđela (koji je nosio titulu vojvode Srema i grofa od Kovina) i njegove supruge Matilde od Vijandena, treba tražiti roditelje kraljice Jelene.
Plemićka krv
Dakle, po svome poreklu kraljica Jelena bila je potomak vladarskih i plemićklih porodica koje su poticale sa područja Vizantije i Ugarske, a jednim delom i iz Francuske i današnje Belgije. Njeno primarno poreklo nije anžujsko, već vizantijsko-ugarsko. Ukoliko bismo tragali za njenim francuskim poreklom mogli bismo zaključiti kako su među kraljičinim precima bili pripadnici ugledne francuske plemićke porodice Kurtene, ali ne i Anžu.
Srpska kraljica Jelena imala je francusko poreklo na osnovu činjenica da su joj baka i deka sa majčine strane bili pripadnici francuskog plemstva, a što posredno potvrđuje i arhiepiskop srpski Sveti Danilo Drugi Pećki, navodeći da je bila od “plemena fruškoga”.
S obzirom na to da je Jelenin deda po ocu bio vizantijski car Isak Drugi Anđeo, kao i da je Jelenina majka bila bliska srodnica latinskih careva iz porodice Kurtene, koji su vladali u Konstantinopolju od 1204. do 1261. godine, sasvim je razumljiv i drugi navod srpskog arhiepiskopa, onaj o kraljičinom carskom poreklu.
I da zaključimo: srpska kraljica Jelena nije bila potomak znamenite francuske kneževske porodice Anžu, već je, po očevoj liniji, bila unuka vizantijskog cara Isaka Drugog Anđel i ugarskog kralja Bele Trećeg, dok je sa majčine strane poticala iz nekoliko uglednih francuskih i flamansko-valonskih porodica, poput Vijandena, Kurteneja i drugih.
Bez obzira na to što srpska kraljica Jelena nije bila “Anžujska” ona i dalje, bez ikakve sumnje, ostaje u našem sećanju kao izuzetna vladarka, supruga, majka, graditeljka, dobročiniteljka i svetiteljka. Sećajući je se sa poštovanjem i zahvalnošću, savremene generacije njenih sunarodnika brižljivo čuvaju uspomenu na jednu od najznačajnijih žena u sveukupnoj nacionalnoj istoriji.
Šarl i Stefan pašenozi
Pravi trag se lako otkriva u drugoj okolnosti koju smo naveli i koja je, začudo, promakla i pojedinim starijim istoričarima. Naprosto, najstariji sinovi napuljskog kralja Šarla Prvog od Anžua i srpske kraljice Jelene – kralj Šarl Drugi i srpski kralj Strefan Dragutin – bili su oženjeni dvema rođenim sestrama (tj. bili su pašenozi). Brak kralja Šarla II i Marije Ugarske sklopljen je 1270. godine, dok je kralj Stefan Dragutin u brak sa njenom sestrom Katalinom stupio godinu ili dve ranije. Prepiska između kralja Šarla Prvog i kraljice Jelene nastala je tek posle 1272. godine. S obzirom na to da su se oni prethodno preko brakova svojih sinova već orodili, postaje razumljivo i zašto je napuljski vladar srpsku kraljicu nazivao svojom dragom “rođakom”.
Kćerka Jovana Anđela
Jovan Anđeo, sin vizantijskog cara Isaka Drugog Anđela i Margarete Ugarske, kćerke ugarskog kralja Bele Trećeg, rođen je pre 1205. godine. Margareta je bila sestra ugarskog kralja Andrije Drugog, kao i udovica vizantijskog cara Isaka Drugog, Anđela i Bonifacija od Monferata.
Važno je naglasiti i to kako je Margareta od Namira istovremeno bila bliska rođaka Balduina Drugog, vladara tzv. Latinskog carstva, kao i Jolande od Kurteneja, druge supruge ugarskog kralja Andrije II i srodnice Margarete Ugarske. Jovan Anđeo i Matilda od Vijandena venčali su se 1234. ili 1235. godine. U tom braku, pored druge dece, po svedočenjima istorijskih izvora, rođena je i buduća srpska kraljica Jelena.
