Dejan Ristić, rođen 1972. godine u Beogradu, istaknuti je istoričar i prevodilac, stručnjak u oblasti integralne zaštite i upravljanja kulturnim nasleđem. Bavi se diplomatskom istorijom, Holokaustom, odnosom države i tradicionalnih verskih zajednica, istorijom kulture i kulturom sećanja. Autor je više desetina stručnih i naučnih radova, kao i naučnih monografija.
U knjizi “Mitovi srpske istorije” piše o do sada mnogim misterijom obavijenim događajima, koji su istorijski i činjenično neutemeljeni, već su im novo ruho zaodenuli guslari, pesnici, publicisti… “Vesti” u dogovoru sa izdavačem “Vukotić media” i autorom objavljuju najzanimljivije delove ove knjige.
Svaki narod, pa i naš, pored ostalog, oduvek je težio tome da uspostavi ili, tamo gde je to smatrano potrebnim, obnovi vremenom iskidane niti istorijskog, kulturološkog, jezičkog, identitetskog, verskog ili državotvornog kontinuiteta.
Ta i takva potpuno razumljiva potreba dovodila je u pojedinim istorijskim razdobljima do svojevrsnog nacionalno-romantičarskog buđenja ili, pak, zanosa tokom koga istoričari uočavaju ponovno oživljavanje, pa čak i otvoreno kreiranje simbolički prvorazredno važnih identitetskih i istorijskih elemenata narodne tradicije, legendi i mitova.
Globalna pojava
Ovaj fenomen posebno je uočljiv u razdoblju čitavog XIX, a u našem slučaju i u poslednjim decenijama XX veka. Njega je, međutim, pratila jedna, istina globalna, pojava koja se na najjednostavniji i najjasniji način može definisati pojmom “izmišljanje tradicije”.
Ni naša kultura nije lišena brojnih primera manje ili više svesnog izmišljanja ličnosti, događaja, pa čak i misli koje smo bili skloni da pripisujemo istaknutim istorijskim ličnostima. Setimo se samo čuvene “misli” utemeljivača crkve u Srba, Svetog Save Prvog Srpskog, koji je u pismu episkopu Irineju izneo stanovište kako je “Istok mislio da smo mi Zapad, a Zapad da smo Istok… A mi smo Srbi sudbinom predodređeni da budemo Istok na Zapadu i Zapad na Istoku, i da priznajemo iznad sebe samo nebeski Jerusalim, a na zemlji nikoga.”
Ipak, koliko bismo se makar malo zainteresovali za sam istorijski izvor koji bi sadržavao ovu misao velikog svetitelja brzo bismo ustanovili da ne postoji nikakvo pismo arhiepiskopa Svetog Save Prvog Srpskog episkopu Irineju, kao i to da istorijska nauka može da potvrdi da nije postojao nijedan svetiteljev savremenik među srpskim arhijerejima koji je nosio ime Irinej. Ukoliko nas ovo neočekivano saznanje ne bi potpuno obeshrabrilo u našem daljem traganju za istinom, došli bismo do činjenice da je tu “misao” Svetog Save Prvog Srpskog, 1980. godine, izmislio publicista Milan D. Miletić, koji je ove rečenice objavio u svojoj knjizi “Brojanice Svetog Save”.
Plod mašte
No, bez obzira na to što s potpunom sigurnošću znamo da se u ovom slučaju radi o nečemu što je izmišljeno pre samo 40 godina, mnogi od nas će i dalje nastaviti da u prigodnim situacijama navode ovu svetiteljevu “misao”.
Čitaoci će na stranicama koje slede biti u prilici da se podsete 20 povesti iz nacionalne istorije, za koje u javnosti vlada nepodeljeno uverenje da su u pitanju nesporne istorijske činjenice.
Najveći deo mitova, legendi i verovanja koji su u ovoj knjizi bili predmet našeg interesovanja i naučnog osvrta, nastajali su relativno kasno, i to tek počev od XIX
stoleća. I dok za neke od njih s potpunom sigurnošću znamo ko su im bili autori, kao i kada su nastajali, veći deo naših savremenih mitova rezultat su bogate mašte njihovih anonimnih tvoraca.
Međutim, naš cilj nije bio da konfrontiramo narodnu tradiciju, legende i mit, s jedne, i naučnu istoriografiju s druge strane, već da, pre svega, ukažemo na (ne)istoričnost u pojedinim pojavama za koje najveći deo naših sunarodnika istinski veruje da su utemeljene u činjenicama. Čineći to, sledili smo pouku našeg istaknutog istoričara vizantologa prof. dr Radivoja Radića o tome da “istoričari pišu za one koji žele da znaju, a publicisti za one koji žele da veruju”.
Velike zalihe ovakve istorijske građe akumulirane su u prošlosti svakog društva. brojni su primeri koji nam svedoče o tome da se u pojedinim slučajevima nove tradicije neposredno “kaleme” na one stare.
Česti fenomen
Termin “izmišljena tradicija” koristi se u širokom, ali ne i nepreciznom smislu… “Tradiciju” u ovom smislu reči treba razlikovati od “običaja” koji dominiraju u tzv. tradicionalnim društvima. Važno je naglasiti i to kako se svrha i osobenost tradicija, uključujući tu i one izmišljene, nalazi u njihovoj poželjnoj i svesno ciljanoj nepromenljivosti. Nema nikakve sumnje u to da ne postoji nijedno razdoblje, niti nacija i društvo kojima se istoričari bave, a da nisu uočeni brojni primeri izmišljanja tradicije. Znatno je interesantniji veoma često prisutan fenomen upotrebe stare istorijske građe zarad konstrukcije izmišljene tradicije savremenog doba, i to u potpuno drugu svrhu od one očekivane.
Patriotske “legure”
Posebno važan element svake tradicije jeste i onaj verski koji je, u slučajevima njenog potpunog ili delimičnog izmišljanja, dovodio do svojevrsnih “legura” religioznih i patriotskih elemenata. O tome nam možda na najbolji način svedoči bogata i dragocena narodna tradicija koja se neposredno odnosi na Kosovsku bitku i njene stvarne i izmišljene aktere.
Opšte je poznato da različite vlasti, politički pokreti, partije i grupe, i to ne samo oni koji su neposredno i tradicionalno bili utemeljeni na nacionalnom, nisu prezali čak ni od toga da svesno izmisle čitav istorijski kontinuitet jednostavnim kreiranjem davne prošlosti izvan stvarnog istorijskog konteksta.
Proučavanje izmišljenih tradicija podrazumeva potpunu interdisciplinarnost. U pitanju je beskrajno istraživačko polje koje ujedinjuje istoričare, istoričare umetnosti, arheologe, sociologe, (paleo) lingviste, teologe, socijalne i fizičke antropologe, kao i mnoge druge stručnjake u širokom spektru društvenih nauka.
