Bio je jun 1928. godine kada je tridesetpetogodišnji Miloš Crnjanski zakoračio u berlinski kvart kod Bendlerovog mosta, načičkanog ambasadama i poslanstvima.
Stara vila sa metalnom ogradom i žbunovima jorgovana pod brojem 17 bila je njegovo novo radno mesto.
Tada je počela diplomatska karijera Crnjanskog, docnije upamćenog kao jednog od najznačajnijih pisaca srpske književnosti 20. veka.
Posle Drugog svetskog rata, Miloša Crnjanskog nisu voleli ostali emigranti koji su bili monarhisti, a u posleratnoj Jugoslaviji, u kojoj su pobedu odnele komunističke snage, smatrali su ga nacionalistom i nacistom, kaže Nada Mirkov Bogdanović, istoričarka književnosti, za BBC na srpskom.
Dvostruko neprihvaćen i napadan sa svih strana
– Bio je dvostruko neprihvaćen i napadan sa svih strana – dodaje Mirkov Bogdanović koja je priredila kritičko izdanje dela Crnjanskog Embahade.
Miloš Crnjanski bio je pesnik, pisac, novinar i diplomata.
Rođen je 1893. godine u Čongradu, u današnjoj Mađarskoj, a odrastao je u danas rumunskom gradu Temišvaru.
Diplomirao je na studijama komparativne književnosti, istorije i istorije umetnosti.
U njegova najznačajnija dela ubrajaju se zbirka pesma Lirika Itake i romani Dnevnik o Čarnojeviću, Seobe, Druga knjiga seoba i Roman o Londonu.
Sa nekoliko objavljenih dela, Miloš Crnjanski je krajem 1920-ih u tadašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca radio pri Ministarstvu prosvete koje mu odobrava jednogodišnje odsustvo.
“Bio sam, kao profesor Četvrte beogradske gimnazije, siromah, i bez mogućnosti, da se posvetim literarnom radu”, napisao je Crnjanski u delu Embahade koje govori o njegovom diplomatskom radu.
U tom periodu, svet se oporavljao od poslednjeg velikog rata, a novoustanovljena Kraljevina postala je deo nove Evrope. Zauzimala je teritoriju današnje Srbije, Bosne i Hercegovine, Severne Makedonije, Crne Gore, Hrvatske i Slovenije.
Na njenom čelu je tada bio kralj Aleksandar Karađorđević, koji je 1929. godine promenio naziv države u Kraljevina Jugoslavija.
Odlazak u Berlin
Crnjanski nikada nije bio zvanično zaposlen u Ministarstvu spoljnih poslova, ali je u Kraljevini Jugoslaviji postojao izvestan broj neformalnih diplomata koji su dobijali poverljive misije. Neformalne diplomate su u određenom momentu bili ljudi od poverenja vladara ili predsednika vlada.
Jedan od njih bio je i Crnjanski, koga je cenio tadašnji predsednik vlade Milan Stojadinović, kaže istoričar Rastko Lompar za BBC na srpskom.
Prema istorijskim izvorima, Stojadinovićeva vlada se, za razliku od dotadašnjih, okrenula Nemačkoj i Italiji u kojima su rasle ultradesničarske snage koje će godinama kasnije uvući Evropu i svet u Drugi svetski rat.
U tako podeljenom međuratnom svetu, Crnjanski dobija zadatak da ode baš u Berlin.
– Crnjanski nije imao uobičajenu karijeru uticajnog diplomate, niti je bio ambasador. Bio je nešto između diplomate i ličnosti čiji je zadatak bio da utiče na javno mnjenje, kako u Jugoslaviji, tako i u zemlji-domaćinu – dodaje Lompar.
S druge strane, književnici Ivo Andrić, potonji jedini jugoslovenski nobelovac, i Stanislav Vinaver u Nemačkoj, bili su klasične diplomate, objašnjava on.
Crnjanski je u Berlinu radio i u časopisu “Berliner Tageblat”, gde je pisao o prilikama u jugoslovenskoj književnosti.
– Crnjanski se suštinski bavio novinarskim poslovima. To nije podrazumevalo samo rad sa stranim redakcijama, već i jačanje kulturnih veza Jugoslavije i države u koju je poslat na rad – kaže istoričar Srđan Micić sa katedre za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Prvi odlazak u Berlin bio je kratak, pa se već posle godinu dana Crnjanski vratio u Beograd, gde je radio kao sekretar udruženja književnika.
Španski građanski rat
Dok je Crnjanski boravio u Nemačkoj, razbuktao se sukob na jugu Evrope. U Španiji, sa jedne strane našli su se republikanci, uz koje su bili levičari, i nacionalisti,koji su imali podršku desničara, fašista i sličnih grupacija.
Smatra se da je Španski građanski rat bio probni poligon za Drugi svetski rat.
Sukob je započet 1936. pobunom koju je vodio fašistički general Francisko Franko protiv izabrane levičarske vlade.
Uz podršku nacističke Nemačke i italijanskog fašiste Benita Musolinija, Franko je pobedio u građanskom ratu 1939. godine i uspostavio diktaturu, proglašavajući se autoritarnim šefom države.
Kraljevina Jugoslavija je u početku formalno priznavala samo legitimnu vladu i zastupala je neutralnu poziciju u ovom ratu. Brojni Jugosloveni su, kao dobrovoljci, došli u Španiju da se bore protiv fašizma. Španski borci, kako su ih zvali, kasnije su postali okosnica udarnih partizanskih brigada.
Zvanične diplomate bile su u Madridu i Barseloni i nisu mogle da imaju uvid u ono što se događa u delu Španije oko Sevilje, koji je kontrolisao general Franko, objašnjava Rastko Lompar.
– Ipak, bilo je potrebno ostvariti i veze sa nacionalistima, odnosno stranom u ratu koju je zastupao Franko – dodaje on.
Tada je Crnjanski dobio još jedan zadatak. Pomoću antikomunističkih veza, posebno uticajnih berlinskih prijatelja, Crnjanski uspeva da dođe do Frankovog štaba.
– Odatle nije mogao da pošalje poverljive izveštaje jer u tom momentu on nije bio diplomata, pa nije imao pravo zaštite diplomatske prepiske. Tek kad se vratio, poslao je seriju poverljivih izveštaja koja govore o stanju u vojsci generala Franka, stanovništvu i izgledima za završetak rata – dodaje Lompar.
Boravak u Rimu
Početkom 1938. godine, diplomatska karijera Crnjanskog seli se u još jednu mediteransku prestonicu zemlje u čvrstom stisku diktature. Odlazi u Rim, gde nije mogao da doprinosi kao ranije jer je sve manje poverljivih misija u koje je bio uključen, objašnjava istoričar Lompar.
Za to vreme, izmenila se i politička situacija u Jugoslaviji. U februaru 1939. godine Milan Stojadinović gubi vlast, a na njegovo mesto dolazi Dragiša Cvetković.
– Ovo komplikuje njegov položaj, jer on tada gubi svog zaštitnika. Izveštaji Crnjanskog postaju šturi i uglavnom su telefonski – kaže Lompar.
U člancima iz Italije, Crnjanski piše o odnosima ove zemlje, Francuske i Velike Britanije, o savezu Italije i Nemačke, o fenomenu italijanskog rasizma, o snazi vojske, o Musolinijevom unutrašnjem i međunarodnom političkom radu, objašnjava Časlav Nikolić.
“Posle rata, Italiju je najviše bolelo to što su njeni bivši saveznici vrlo nepovoljno govorili o njenoj vojsci”, zapisao je Crnjanski u jednom od izveštaja.
Početak Drugog svetskog rata
Svakodnevni život Crnjanskog u Rimu prekida telefonski poziv. Saznaje da je Drugi svetski rat, započet invazijom Nemačke na Poljsku 1939, dve godine kasnije zahvatio i Jugoslaviju.
Prve bombe na Beograd su pale 6. aprila 1941. u jutarnjim satima, dok se Rim tek budio.
“Pomenutog dana, vrlo rano, zazvrjao je telefon u mom stanu u Rimu, preko puta Tvrđave Sant Anđela. Na telefonu čujem da je gospođa Torson, sekretarica našeg konzulata, Šveđanka, žena jednog švedskog savetnika.
– Ona mi kaže, snuždeno, da imam da čujem tužne vesti.
– Pitam, rat?
– Ona mi kaže da Nemci tuku Beograd, štukama, varoš je zapaljena”, zapisaće kasnije Crnjanski u delu Embahade.
Kada su Italija i Nemačka objavile rat Jugoslaviji, Crnjanski je morao da ode iz Rima. Imao je izbor: ili u okupiranu Jugoslaviju, ili u London, gde su bili i kralj i jugoslovenska vlada, kaže istoričar Lompar.
Emigrirao je u London i od tada nije imao nikakav diplomatski zadatak, dodaje.
Dok je kao emigrant živeo u Londonu, Crnjanski je napisao Embahade, delo u četiri toma u kome pripoveda o sopstvenoj diplomatskoj službi u Berlinu i Rimu.
“To su moje beleške o nesreći našeg naroda, a nisu ni dnevnik, ni istorijat, ni studija, ni pamflet. Nego prosto uspomene jednog očevica, pisca”, pisao je Crnjanski.
Ideološki nepoželjan u Jugoslaviji
Čak i njegov povratak u zemlju bio je kontroverzan, pisani su novinski članci i književni tekstovi koji su se tome protivili, kaže Rastko Lompar.
Bio je ideološki nepoželjan, a najveći protivnici bile su njegove kolege i bivši prijatelji, Milan Bogdanović i Marko Ristić, koji su u novom režimu zauzeli bitne društvene pozicije, navodi se u knjizi Gorane Raičević Agon i melanholija: Život i delo Miloša Crnjanskog.
Zapisnici iz Udruženja književnika Srbije pokazuju da se polemisalo se o povratku Miloša Crnjanskog i štampanju njegovih dela. Zamerali su mu što je uređivao časopis “Ideje”, koji je bio desno orijentisan i videli su ga kao protivnika komunizma, tadašnje vladajuće ideologije.
Još 1949. godine pojavila se Bogdanovićeva knjiga Slom modernizma između dva rata, u kojoj su se bile brojne optužbe na račun Crnjanskog.
Umesto da ovaj tekst izazove negativne reakcije, učinio je suprotno: knjige Miloša Crnjanskog su se sve više čitale, posebno među mladim književnicima, piše Raičević.
Istorijski period u kome se našao, Crnjanski je video kao doba „…koje je bilo puno nesreća, žalosti, strahota, a koje će se uskoro činiti neshvatljivo i davno prošlo, neverovatno…”.
Po povratku iz Londona, Crnjanski se više nije bavio diplomatijom.
Umire poslednjeg dana novembra 1977. godine u Beogradu.
