Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
U Memorandumu Sinoda SPC nemačkoj komandi u Srbiji ističe se da su se nove ustaške vlasti od početka osnivanja NDH ostrvile na sve one imućnije Srbe, te da su pljačke i ucene postale svakodnevnica.
Pretnje ubistvom
“Od samog početka svoje vlasti ustaše su nemilice pljačkali i ucenjivali pojedine građane za koje su verovali da imaju novca. Moglo se ispočetka pretpostaviti da su to lični neobuzdani prohtevi pojedinaca, ali se kasnije videlo da je to jedan od metoda uništavanja pravoslavnog srpskog življa. Mnogobrojni su primeri u svim većim mestima da su ucenjivani pojedini trgovci sa često vrlo visokim sumama, pri čemu im se pretilo ubistvom ako u određenom vremenu ne polože novac. Iako je nedavno izašlo naređenje hrvatske vlasti da su sve te mere bile nezakonite one se i dalje produžuju. Na kuće svih deportovanih sveštenika stavljene su cedulje ‘izvlašćeno u korist hrvatske države’, trgovačke radnje Srba su zapaljene i opljačkane, a u najmanju ruku su u njih postavljeni komesari. Porodicama koje proteruju u Srbiju, a tih je na hiljade, oduzima se sve, pa i gotov novac preko 500 dinara. Nekadašnji milioneri, goli i bosi, bez igde ičega, ti se ljudi prebacuju u Srbiju”, stoji u Memorandumu.
Slučaj braće Stamenković
Kao jedan od najdrastičnijh vidova pljačke u tim prvim mesecima postojanja NDH navodi se slučaj otimačine imovine braće Stamenković iz Osijeka. Tokom hapšenja im je oduzeto oko 200.000 tadašnjih dinara i znatna količina zlata. Zatvoreni su, a onda i svirepo mučeni kako bi svoju kuću u Osijeku promenili za drugu koja se nalazila u Kragujevcu.
“Milan N. Diviz, advokat iz Nove Gradiške, pušten je iz zatvora samo tada, kad je pristao da svoju imovinu u vrednosti od 1.900.000 dinara daruje Hrvatskoj državi. Po iskazu Mladena Ostojića, paroha žirovačkog, od 5. jula, neki Berenja, posednik iz Dvora na Uni, ucenjen je sa 30.000 dinara, njegovo selo ucenjeno je sa 56.000 dinara. Po iskazu Stevana Janjetovića, paroha iz Okučana, ucenjen je posednik Branko Knežević iz Medara, sa 100.000 dinara. Kostu Gnjatića, trgovca iz Male Brusnice, srez Derventa, tukli su sve dotle dok nije predao sav novac. Toba Stavrić, Boro Vasić i Milo Marković iz istog mesta, morali su položiti po 100.000 dinara. Ilija Bilbija, iz Bihaća, odveden je sa sinom Dragom u nepoznatom pravcu: po svojoj prilici su ubijeni. Celokupna imovina u vrednosti od oko 10 miliona oteta im je. Njegova žena sa dvoje dece, i to: kćeri od 13 godina i sinom od 11 godina proterana je iz Bihaća, a zatim su ženi naredili da u najkraćem roku donese još tri miliona dinara. Dok ona to ne donese ostaju dvoje dece kao taoci. Kad je izbezumljena majka pitala otkud će stvoriti toliku sumu ustaše su joj rekle: ‘Znamo da ti imaš kuću u Beogradu. Prodaj kuću pa donesi pare!”, samo su neki od najdrastičnijih primera koji su navedeni u Memorandumu.
Oduzeti milioni
Sinod SPC navodi i slučaj Milana Drakalovića iz Zenice kome su ustaške vlasti oduzele svu imovinu procenjenu na više miliona dinara.
“Dozvolili su mu samo da prenese nameštaj u Srbiju. Kad je stigao u Alipašin most isterali su ga iz vagona i oduzeli su sve stvari, čak i odelo, osim onoga što se zateklo na njima, i sav gotov novac i uputili su ga da sa 2.000 dinara ide u Srbiju. Jednom lekaru koji je putovao sa njim oduzeli su sve osim tri dinara, tako da su sami opljačkani izbeglice skupili nešto novca i dali mu kao milostinju.”
Rušenje svetinja
U dopisu komandi okupacionih snaga u Srbiji, Sinod SPC se posebno osvrnuo i na bestijalno rušenje srpskih svetinja širom novouspostavljene NDH.
“Koliko do sada znamo porušene su pravoslavne crkve u Banjaluci, Bihaću, Novoj Gradiški, a zapaljene dve crkve u selima Bastasi i Spasovina, opština Drvar, srez Bosansko Grahovo, kao i u selima Srbu i Suvaju, srez Donji Lapac. Crkva u Banjaluci je oštećena bombardovanjem 12. aprila, ali su pravoslavni Srbi hteli da je poprave. Stožernik ustaške vlasti zahtevao je da se crkva poruši, što je i učinjeno. Govori se da će na mestu gde je bila crkva biti podignut spomenik nekom hrvatskom velikanu. Rušenje crkve u Bihaću počelo je na Vidovdan, na naročit zahtev i naređenje tamošnjeg župana Kvaternika. Pošto je crkva građena od jakog materijala morala je biti minirana. Nije isključeno da ima još porušenih crkava, ali za sada mi ne raspolažemo sigurnim podacima o tome. Znamo da se u mnogim mestima pravoslavne crkve zatvaraju od strane katoličkog sveštenstva.”
