Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne Države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Nemačkoj komandi u Srbiji crkveni velikodostojnici su ukazali i na činjenicu da veliki broj Srba zatvaraju i zatim odvode u koncentracione logore.
“U svima mestima gde ima srpskog življa zatvaranja su svakodnevna pojava. Zatvaraju se ljudi bez suda i saslušanja, i to u masama. Za mnoge od njih ne zna se gde su: mnogi su odvedeni u koncentracione logore. Po mnogim sigurnim znacima odvedeni u nepoznatim pravcima ubijeni su. Pored mnogih pobijenih sveštenika, odmah po preuzimanju vlasti od strane ustaša u Sarajevu, odvedeni je stari sarajevski mitropolit Petar Zimonjić, najveći moralni autoritet Srpske crkve. U početku je bio interniran u Kerestincu, a kako se čuje, ovih dana je sa jednim transportom sveštenika i viđenijih građana sproveden u Liku. Čuje se da je svim ovim sprovedenim život u opasnosti. Takođe je proteran iz Zagreba teško oboleli mitropolit Dositej, koga su ustaše strašno maltretirali i mučili, čupajući mu bradu i prebijajući ga. Prema iskazu Mihaila Kovačevića, zvaničnika Crkvenog suda u Plaškom, ustaše su 17. jula odveli vladiku Savu Trlajića u nepoznatom pravcu. Novac su mu oduzeli, a stvari opljačkali. U Crkveni sud uselio se ustaški stan i politička opština”, samo su neki od stravičnih detalja koje je Sinod SPC objedinio u prvi Memorandum upućenom nemačkoj okupacionoj komandi u Srbiji.
Raseljavali cela sela
U nastavku se navodi da prilikom svih tih hapšenja, ustaške vlasti nisu dozvoljavale Srbima da sobom ponesu ni hranu ni odeću.
“Tako je, na primer, u Dalju uhapšeno i proterano oko 1.000 srpskih porodica bez igde ičega. U toku putovanja od nekoliko dana do Brčkog nisu dobili nikakve hrane. U selu Veljunu, srez slunjski, uhapšeno je 350 Srba, od kojih se samo 50 isprebijanih i unakaženih vratilo kućama.
U poslednje vreme pristupalo se raseljavanju celih sela i gradova. Prema iskazima očevidaca već su raseljeni mnogi gradovi i sela, kao: Banjaluka, Bihać i sva sela oko Plitvičkih jezera. Prilikom ovog nasilnog deportovanja događaju se vrlo teške scene, jer ustaše vrlo drastično postupaju prema deportovanima obično noću narede da se za pola časa spreme na put, ponesu sobom prtljag, novac i dragocenosti; ključ od kuće moraju predati ustaškim vlastima i pod pretnjom da svoje imanje ustupaju Hrvatskoj državi. Pošto skupe sve deportovane iz jednog mesta, pristupaju detaljnom pretresu pri čemu oduzimaju novac, nakit i dragocenosti, ostavljajući u najboljem slučaju 500 dinara po porodici.”
Nasilna pokatoličenja
Sinod SPC upozorio je nemačke vlasti u Srbiji da ustaški režim mnoge pravoslavne Srbe terorom prevodi u katolicizam.
“Ponuda za katoličenje učinjena je najpre državnim činovnicima pravoslavne vere. Svi su oni dobili formulare u kojima su trebali da odgovore na postavljena pitanja, odnosno proveravanja. Skrenuta im je pažnja na to da u državnoj službi mogu ostati samo oni koji prime katoličku veru. I ne samo to. Katolička crkva nasilnim merama nagoni pravoslavne na vršenje katoličkih obreda. Prema iskazu Janka Bjegovića, paroha Krbavičke parohije, Eparhije gornjokarlovačke, katolički sveštenici dolaze sa naoružanim ustašama, zatvaraju pravoslavne crkve i oduzimaju crkvene matice pošto prethodno opljačkaju sve crkvene dragocenosti. Prota Atanasije Bogić, sekretar Crkvenog suda pakračkog, svedoči, da su katolički sveštenici 12. juna ušli u episkopski dvor u Pakracu i zauzele kancelariju u njemu, a Sabornu crkvu zapečatili.”
Slučaj Zorke Kozomorić
“Naročito tragičan slučaj desio se sa Zorkom Kozomarić, suprugom Žarka Kozomarića, trgovca iz Bihaća, koji je pre nje odveden neznano kuda. Zbog velikog uzbuđenja i straha ona se otrovala sirćetnom kiselinom kada su joj saopštili da sa troje male dece mora za pola sata biti spremna za odlazak. Najstarije dete je imalo šest godina, a najmlađe četiri godine. Ovo najmlađe umrlo je od zapaljenja mozga iste noći. Ima slučajeva da ljudi i žene, naročito stariji, podležu naprasnoj smrti zbog velikog uzbuđenja”, navodi se u dokumentima.
Deportacije sveštenika
“Poslednjih dana ustaške vlasti su preduzele integralno deportovanje svih pravoslavnih sveštenika na teritoriju Hrvatske države, sa porodicama. Kad se zna da na tom teritoriju ima osam pravoslavnih eparhija, sa velikim brojem sveštenika, onda se može shvatiti sav užas ovih mera, naročito kad se uzme u obzir, da se nasilno deportiraju i svešteničke porodice. Na taj način pravoslavni srpski narod ostaje bez duhovnih pastira, prepušten na milost i nemilost ustaškim katoličkim vlastima”, upozorio je Sinod SPC.
