Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne Države Hrvatske.
Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Ovog 24. jula navršava se osam decenija od prvog Memoranduma Sinoda SPC upućenog okupacionim vlastima Srbije u kome su detaljno opisani brojni zločini koji su počinjeni na tlu novouspostavljene Nezavisne Države Hrvatske u prvoj godini Drugog svetskog rata. “Vesti” u ovom serijalu objavljuju one najpotresnije detalje iz tog, ali i drugih Memoranduma SPC koje je u zbornik sabrao istoričar Veljko Đurić Mišina.
Reka izbacila leševe
U opisu događaja u NDH, Sinod SPC je naveo da je jedna od prvih žrtava ustaškog terora bio banjalučki episkop Platon sa protom Dušanom Subotićem iz Bosanske Gradiške.
“Oni su ubijeni noću na putu između Banja Luke i Kotor Varoši i bačeni u reku Vrbanju (Vrbas), koja je izbacila njihove leševe. Kada je pronađen leš vladike Platona, pošto nije bio prepoznat, donet je na obdukciju u prosekturu banjalučke bolnice, čak je određena i komisija koja je imala da sastavi obdukcioni protokol, međutim kad je u lešu prepoznat vladika Platon smesta je naređeno da se obdukcija obustavi i svaka istraga stornira, a leš je zakopan negde kod vojničkog groblja. Istovremeno su počela ubistva sveštenika i srpskog naroda i po drugim srezovima Hrvatske države”.
Na podužem spisku pobijenih sveštenika koje je Sinod SPC priložio uz Memorandum, nalaze se i neki od stravičnih zločina od kojih ćemo navesti samo neke.
Stravični zločini
“Prota Branko Dobrosavljević iz Veljuna, srez Slunjski. Ustaše su mu naredile da sam iskopa grob za svoga sina studenta. Kada je to učinio, sina su mu doveli nad raku, mučili ga pred njim toliko da je od zlostavljanja izdahnuo. Zatim su naredili ocu da nad mrtvim sinom izvrši opelo. Za vreme opela nad mrtvim sinom tri puta je prota Branko padao u nesvest, ali su ga kundacima prisiljavali da dovrši opelo. Najzad je i on sam podlegao njihovom zlostavljanju na istom mestu”, samo je jedan od takvih primera. A bilo ih je i previše.
“Sveštenik Đorđe Bogić iz Našica ubijen 17. juna, prema pričanju Proke Pejnovića, koloniste iz Breznika, koji je sakriven za jedno drvo posmatrao ubijanje. Pejnović priča i ovo: ‘Ustaše su sveštenika Bogića vezale za jedno drvo, posle čega je nastalo mučenje. Odsekli su mu uši, nos, jezik, bradu zajedno sa kožom. Nesrećni sveštenik je urlikao od bola, ali pošto je bio mlad i jak držao se uspravno za sve vreme dok su ga mučili. Zatim su mu iskopali oči i kad su videli da još uvek stoji uspravno, rasporili su mu grudi i on se tek tada nagao da padne”. Sakriveni Pejnović je tada čuo kako jedan ustaša govori: ‘Majku mu vlašku, još mu kuca srce, još je živ.’ Iza toga su planule puške i time su prekraćene muke ovog čoveka”, navodi se u Memorandumu.
Među stravičnim zločinima bilo je i ubistvo prote Stevana Ćurčića koji je ubijen u Ogulinu kome je pre ubistva iščupana brada, izvađene oči, prebijene noge i ruke ili prota Špiro Starović iz Avtovca, srez Gacko, koji je ubijen ćuskijom u glavu.
“Sveštenik Bogunović iz Donjeg Lapca ubijen je sa ženom i dva sinčića i svi su bačeni u jednu jamu između Lapca i Boričevca, u koju su bačeni i mnogi poubijani Srbi iz Lapca i Kulen Vakufa.”
Razapinjali žive
U Memorandumu, Sinod SPC navodi da su uz sveštenike u svim krajevima Hrvatske ubijeni i mnogi viđeniji Srbi, ali i niz masovnih ubistava.
Tako se u Memorandumu Sinoda SPC navodi da je u Bjelovaru, u selu Gudovcu, pobijeno oko 80 ljudi puškama, noževima i koljem, u Bileći 13 uglednih građana, a u Bosanskoj Kostajnici Stanko Kušić, Stojan Krista i Lazo (ili Božo) Jajčanin su razapeti živi zakivanjem ruku i nogu na vrata.
Taksativno navodeći žrtve, Sinod SPC je nemačkoj komandi predočio dokaze o ubistvima i u Bosanskoj Kostajnici, Bihaću, Borovu… Takođe se navodi da je u Glini na najsvirepiji način pobijeno oko 450 Srba, u Bosanskom Grahovu oko 65, u Drvaru 32, Konjicu 370…
Jama Golubnjača
Posebno krvavo je bilo u srezu Gackom gde je, prema saznanjima Sinoda SPC mučki ubijeno oko 500 ljudi, mahom žena i dece. Najveći broj je završio u jami Golubnjača.
“Selo Korita u srezu Gacko je naročito postradalo, jer je u njemu ubijeno oko 160 ljudi i bačeno u jamu Golubnjaču. Ljude su muslimane i ustaše na veru dozivali iz njihovih kuća u sokolski dom, tobože na dogovor kako da se složno očuva red i mir. Onda je dom opkolila oružana banda, sve ljude povezala i povela prema obližnjoj jami Golubnjači pa ih pobijeno odnosno premlaćene pobacane u ambis i za njima bacila bombe. Jedan čovek ostavši slučajno živ u jami, izvukao se, prešao u Crnu Goru i javno, te su došli ljudi noću i izvukli još šest živih ljudi. Zadah je postao tako jak da je italijanska vojska morala prosuti benzin u jamu i zapaliti leševe.”
