Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne Države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direkor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Sinod SPC u prvom Memorandumu, uz masovne i pojedinačne zločine, kao i proterivanja, posebno upozorava na unijaćenje pravoslavnog življa u NDH.
“Mnogobrojna obećanja da će pojedini Srbi spasti svoje službe i svoja prava ako pređu u rimokatoličku veru ili uniju, zatim dotične izjave dr (Viktora) Gutića u pogledu vere, onda činjenica da organ rimokatoličke nadbiskupije u Sarajevu otvoreno podstiče na drastične metode protiv Srba i najzad činjenica da mnogi rimokatolički sveštenici Hrvati sudeluju aktivno u proganjanju Srba silom nam dovode u pamet izvesne analogije iz verske istorije naše zemlje”, stoji na početku ovog dela Memoranduma u kome se nemačkom komandantu predočeva kraća istorijska geneza problema.
Protiv pravoslavlja
“Od srednjeg veka Rimokatolička crkva nalazi se u neprekidnoj ofanzivi protiv pravoslavlja u našim krajevima; u Bosni je zametala prave krstaške ratove, u Južnoj Mađarskoj i Hrvatskoj tražila unijaćenje, koje je i delimično uspelo u Hrvatskoj. Navedene činjenice svedoče da ona i danas želi da lovi u mutnom. Konstatovan je veliki broj prisilnog kolektivnog prelaženja pravoslavnih u rimokatolicizam ili uniju, a kako stvari idu može da to izazove one Srbe koji su jači u veri, na očajnički krvav otpor. Koliko je suprotan prozelitizam rimokatoličke crkve punoj tolerantnosti crkve pravoslavne vidi se i po primeru: Svi Nemci nastanjeni u pravoslavnim oblastima: Bačkoj, Banatu i Sremu, ostali su do danas svesni Nemci, a Nemci nastanjeni u Hrvatskoj pohrvatili su se, što se vidi po nebrojenim imenima nemačko-hrvatske inteligencije. Isto tako nameće se potreba proveriti da li se i kod nekog izolovanog dela sabotaže koje se javljaju u poslednje vreme baš u poslednjoj zoni ne radi o akciji provokatora iz Hrvatske.”
Verski teror
Na kraju ovog dela Memoranduma koji je potkrepljen stotinama stranica izjava svedoka i opisa zločina, Sinod SPC ističe da je situacija u NDH mnogo gora od one koju su izneli zbog čega se od glavnokomandujućeg nemačkih snaga u Srbiji tražili da o svemu obavesti “merodavne faktore”, a on pomogne da se zaustavi “nacionalni i verski teror” nad srpskim narodom u NDH.
“Vi ćete, Ekselencijo, veoma zadužiti Srpsku pravoslavnu crkvu i srpski narod, ako učinite što je u Vašoj moći, da se:
1. Intervencijom moćnog Nemačkog Rajha obustavi nacionalni i verski teror nad srpskim narodom naročito u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, jer u današnjim sudbonosnim vremenima ovaj teror može izazvati teške poremećaje na Balkanu;
2. Da se svi Arhijereji izbegli i internirani i sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve oslobodi i povrati na svoja mesta, kako bi pod sigurnom zaštitom u današnjem opasnom i punom iskušenja vremenu mogli voditi svoj narod, te bi Srpska pravoslavna crkva mogla u punoj meri vršiti svoju Bogom određenu ulogu i propovedati kod svoje pastve mir, red i dobru volju među ljudima i narodom”, stoji u prvom Memorandumu koji je potpisao predsednik Svetog Arhijerejskog Sinoda SPC, mitropolit skopski Josif (Cvijović).
Mitropolit Josif
Mitropolit skopski Josif (Cvijović) jedan je od nepravedno zaboravljenih srpskih episkopa sa gotovo filmskom biografijom.
Kao vojni sveštenik učestvovao je u balkanskim i Prvom svetskom ratu i to u četničkom odredu Vojvode Vuka. Zatim je poslat u diplomatsku misiju u Bizerti, pa u Rusiju.
Od 1917. godine je bio rektor u Srpskoj pravoslavnoj bogosloviji u Oksfordu gde je radio zajedno sa Nikolajem Velimirovićem.
Početkom tridesetih godina prošlog veka zajedno sa tadašnjim jeromonahom, Justinom Popovićem od srpske crkve je dobio zadatak da u Prikarpatskoj Rusiji što više pounićajenih pravoslavaca vrati izvornoj veri.
Za mitropolita skopskog je izabran 1932. godine i u ovom gradu je osnovao Crkveni muzej Južne Srbije, ali i prvu Galeriju fresaka.
Bugari su ga proterali iz Skoplja 5. maja 1941. godine. Kako su uhapšeni i patrijarh Gavrilo i episkop žički Nikolaj (Velimirović), mitropolit Josif je u Beogradu sabrao sve episkope i sastavio Sinod koji je delovao do 1947. godine.
Narod u zbegovima
Sinod SPC je naveo da je do 20. jula 1941. godine čak 70 odsto pravoslavnog življa u NDH u zbegovima, a da je oružani otpor u nekim delovima NDH – samoodbrana.
“Sveti Sinod Srpske pravoslavne crkve slobodan je zamoliti Vašu Ekselenciju za dejstvo da se merodavni faktori obaveste o tom užasnom stanju, kome treba učiniti kraj koliko u interesu čovečanstva i interesu srpskog naroda toliko i u interesu novog poretka i autoriteta Nemačkog Rajha u ovom delu. Slučaj oružane samoodbrane, kojoj su Srbi u jednom delu Hercegovine na žalost bili prisiljeni da pribegnu, nije dobar primer za red na Balkanu, i ako su oni u samoodbrani izjavili, da se ne dižu nikako protiv Nemaca ili Italijana, nego samo protiv hrvatskog bezakonog nasilja. Oko 70 odsto preostalog pravoslavnog stanovništva nalazi se danas po zbegovima, po planinama, ne usuđujući se vratiti kućama.”
