Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovqene Nezavisne Države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Upozoravajući nemačku vojnu upravu u Beogradu, tačnije njihovog tadašnjeg komandanta, generala Feliks Bancler o opasnoj nameri Nezavisne države Hrvatske da formira Hrvatsku pravoslavnu crkvu, Sinod SPC je uporište za svoje apele iskoristio u javnim istupima vodećih ljudi tadašnje NDH, a posebno sve ono što je izrečeno tokom održavanja Sabora 13. marta 1942. godine.
“Jedan od govornika u Saboru dao je u svom govoru ovakvu karakteristiku pravoslavnih crkava uopšte, i naročito srpske: ‘Istočne crkve pripadaju t.zv. cezarističkim crkvama, tj. takvim crkvama gde je upliv državne vlasti na sve grane vjerske i na samo postavljanje vjerskih službenika toliki, da u stvarnosti te crkve ne uživaju nikakvu ni organizacijsku ni funkcionalnu slobodu, nego su te crkve organi državne vlasti, jer je i sam državni poglavar ujedno i vrhovni poglavica crkve, te jer je poznata činjenica, da laički elemenat u tim crkvama imade predominantnu ulogu. Prema tome dozvoliti na teritoriji Nezavisne države Hrvatske osnivanje i opstanak Srpske pravoslavne crkve značilo bi dozvoliti Vladi države Srbije, da vrši jedan dio svoje državne vlasti, putem Srpske pravoslavne crkve i na teritoriji Nezavisne države Hrvatske, što nijedna država na svijetu ne bi dozvolila i ne može dozvoliti’.”
Da bi detaljnije pojasnili Nemcima pogubnu retoriku kojoj se želelo potpuno uništavanje Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj – uključujući i njeno ime, Sinod SPC nemačkoj vojnoj upravi u Srbiji predočava i dodatni niz argumenata.
“Mi ćemo najjasnije pokazati i dokazati na jednom očiglednom i Hrvatima najpristupačnijem primeru iz života same Srpske pravoslavne crkve baš u samoj Hrvatskoj pod bivšom rimokatoličkom austro-ugarskom državnom vlašću, kako sve ono što su pomenuta gospoda navela u svojim saborskim govorima ne odgovara pravom stanju stvari. Pravoslavni Srbi u Hrvatskoj sproveli su tamo svoju crkvenu organizaciju još tokom XVI
veka, kada su se na poziv austrijskih vojnih vlasti, u velikim masama, iz raznih turskih oblasti sa Balkana preselili na opustela hrvatska zemljišta pod austrijskom državnom vlašću, da kao krajišnici junački brane ostatke Hrvatske i Zapadnu Evropu od daljih turskih prodiranja. Ti Srbi uspeli su da već krajem toga veka dobiju i svog posebnog pravoslavnog episkopa, sa sedištem u manastiru Marči nedaleko od Zagreba. Episkopa je birao sam narod, potvrđivao austrijski car, kao hrvatski kralj, a posvećivao ga je srpski pećki patrijarh. Taj prvi srpski pravoslavni episkop u Hrvatskoj upravljao je svima duhovnim poslovima pravoslavnih Srba u Hrvatskoj i Ugarskoj, u koliko su te zemlje još bile pod austrijskom vlašću, od Jadranskog mora više Senja pa do Dunava kod Komorana. A kada se za vreme velikog austrijsko-turskog rata od 1683-1699 i sam srpski patrijarh iz Peći odmetnuo od Turaka, pridružio vojsci hrišćanskog austrijskog cara, priznao ga za gospodara i sa mnogobrojnim srpskim narodom prešao pod austrijsku vlast, car Leopold I odmah je odobrio potpunu organizaciju Srpske pravoslavne crkve po svima oblastima Ugarske i Hrvatske.
Sinod SPC između ostalog navodi i da je car naredio da pravoslavni narod po Hrvatskoj i Ugarskoj “ma gde stanovao” – “može slobodno vršiti i ispovedati svoju veru bez ikakvog straha, opasnosti i štete po život i imanje svoje”.
Leopolda povelja
Svečana povelja cara Leopolda kojom se odobrava organizacija Srpske pravoslavne crkve u oblastima Ugarske i Hrvatske izdata je u Beču već 21. avgusta 1690. sa ovim glavnim sadržajem: “Srpskom Patrijarhu i njegovom srpskom narodu dopušta se da po Ugarskoj i Hrvatskoj mogu slobodno živeti u svojoj pravoslavnoj veri i po srpskim običajima istočne crkve grčkoga obreda. Sem toga sav srpski narod pod austrijskom vlašću u ugarskim i hrvatskim oblastima dobio je pravo tom poveljom da može sam slobodno birati sebi svoga vrhovnog duhovnog poglavicu – patrijarha ili arhiepiskopa iz članova srpskoga naroda, koji će svojim srpskim narodom slobodno upravljati i kako po gradovima, tako i po selima postavljati srpske sveštenike itd”.
Careve odluke
Sinod SPC, u elaboraciji istorijih prilika na tlu Hrvatske daleko pre uspostavljanja NDH, odnosno tokom perioda kada je to bila ugarska provincija, posebno apostrofira neke od odluka tadašnjeg cara Leopolda.
“Kada su rimokatolički prelati počeli ometati patrijarha pri njegovom radu na organizaciji Srpske pravoslavne crkve po Ugarskoj i Hrvatskoj, car Leopold se svojom novom poveljom od 4. marta 1695. godine obratio s nalogom, ne samo svima rimokatoličkim crkvenim pretstavnicima po Ugarskoj i Hrvatskoj, nego specijalno i ‘banu nadih kraljevina Dalmacije, Hrvatske i Slavonije’, da je i on kao i svi ostali državni upravnici dužan srpskog patrijarha i njegove episkope ‘štititi, zaklanjati i braniti protiv sviju nezakonitih napadača, uznemirivača i štetnika’. Taj svoj nalog car je obrazložio ovako: ‘Kad smo milostivo rasudili verne usluge rečenoga srpskog naroda, koje nam je on prineo protiv opšteg hrišćanskog neprijatelja i to obilno prolivenom krvlju zasvedočio… milostivo smo odlučili, da pomenutom arhiepiskopu-patrijarhu ostane nepovređeno njegovo staro dostojanstvo i vlast, da može – u koliko mu to po pravu i običaju njegove vere pripada – postavljati episkope svoje vere”, navedeno je u Četvrtom memorandumu.
