Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovqene Nezavisne Države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Sinod SPC je četvrti Memorandum upućen komandi nemačke okupacione uprave u Srbiji uputio nedugo pošto su u hrvatskom Saboru, 13. marta, tadašnji poglavnik Ante Pavelić, a naročito Mile Budak, tadašnji ministar bogoštovlja i nastave jasno predočili nameru da Srpska pravoslavna crkva bude ukinuta na tlu NDH i umesto nje se formira nova – Hrvatska pravoslavna crkva.
U tim nauimama je prednjačio Mile Budak, pa je i Memorandum SPC uglavnom bavio analizom njegovih tvrdnji, odnosno ideje da se taj plan što pre pretoči u delo.
Međutim, Sinod SPC navodi da je samo tri dana kasnije u hrvatskom Saboru data sasvim oprečna izjava da “nije istina da Hrvatska država nastoji da pravoslavne prevede na katoličku vjeru i da nema nikog u Hrvatskoj tko ima što protiv pravoslavlja”, već da je rešenje formiranje Hrvatske pravoslavne crkve.
Da bi se potkrepio taj argument Sinod SPC u nastavku citira tvrdnje hrvatskih najviših zvaničnika da je “državni interes, da ne bude u državi nikada nikakvih nesporazuma. a najmanje verskih trzavica; pa će se stoga pitanje Pravoslavne crkve u Hrvatskoj, koja nije ‘internacionalna’, nego ‘partikularna’ i nacionalna, urediti tako da njena organizacija ne bude ni srpska ni grčka, nego ‘samo hrvatska’, koja u svome duhovnom životu vrši i uživa potpunu duhovnu slobodu, slobodu savjesti, ali u svima drugim stvarima mora biti pod nadzorom Hrvatske države i njezinih oblasti”.
“U Hrvatskoj ne može biti srpske, a ne može biti ni grčko-pravoslavne crkve, nego samo Hrvatska pravoslavna crkva, o čijoj će organizaciji pametni ljudi, ljudi kojima je do narodnih probitaka, a kojima je i do vjerskih probitaka, znati se snaći, znati skupiti glave i proučiti, promisliti i to pitanje na zadovoljstvo pravoslavlja, na zadovoljstvo naroda i na probitak Hrvatske države riješpti”. (Vidi “Hrvatski narod” od 1 marta 1942, br. 368). Kada je gorenavedeni govornik izjavio u Saboru da Nezavisna država Hrvatska nastoji da pravoslavne prevede u katoličanstvo on je pokušao da taj postupak opravda motivacijom da je ‘taj prelaz samo povrat prijašnjoj đedovskoj vjeri, te je državi poznato, da je samo promičbom (propagandom) iz toga hrvatskog elementa stvoreno naknadnom promičbom Srpstvo”, stoji u Četvrtom memorandumu Sinoda SPC gde se navodi da je ova tvrdnja zasnovana na na temelju nekoliko sporadičnih slučajeva prelaza pojedinih rimokatoličkih porodica i sela tokom XVI i XVII veka u pravoslavlje.
“Ali treba znati da i to nije bilo uticajem kakve sistematske srpske propagande, jer Srpska pravoslavna crkva nije nikada ni imala organizovanu propagandu, a kamoli za turskog ropstva u onim teškim vekovima, već se to zbivalo, u koliko se zbivalo, spontano iz vlastitih pobuda i raznih uzroka. Tako se na primer zna da su pojedini rimokatolici u oblastima današnje Hrvatske koji nisu hteli da prime uvođenje novog gregorijanskog kalendara, kada se on krajem XVI i početkom XVII veka počeo uvoditi među njih, radije prišli pravoslavlju koje je ostalo pri starom kalendaru, a drugi su opet to isto učinili zbog sukoba sa svojim nesavesnim i nemarnim duhovnim pastirima, kao što se jasno vidi iz jedne optužbe župana Iloka i Ljube u gornjem Sremu, podnesene 1634. godine propagandi u Rim, itd. Međutim, sličnih prelaza pojedinaca iz rimokatoličanstva u pravoslavlje i obratno bivalo je svagda i ranije i docnije, samo s tom razlikom što se Srbi nisu nikad služili nikakvom propagandom”, navodi se u Četvrtom memorandumu Sinoda SPC upućenog vojnoj upravi porobljene Srbije.
I Muslimani na udaru unijaćenja
Sinod SPC posebno upozorava nemačku upravu u Srbiji, da najviši predstavnici vlasti u NDH nemaju želju samo da pokatoliče pravoslavce, već i muslimane.
“Težnja ovog predstavnika najviše vlasti u Hrvatsko, da što pre i na koji bilo način sve još zaostale Srbe pravoslavne u Hrvatskoj pošto-poto pokatoliči i pohrvati, nije nimalo uticala da u svom govoru učini jednu jasno zapaženu nedoslednost baš u početku svog govora, gde je bilo reči o odnosima Hrvatske države prema verama, računajući naročito sa verskom osetljivošću muslimana specijalno naglasio da se Hrvatska državna vlada i u tim pitanjima upravlja po naputcima (čl. 136), Oca Domovine dr. Ante Starčevića, koji glasi: ‘Stranka prava ima narod podučiti, da je vjera stvar duševnosti, da se po vjeri ne djeli nijedan, da vjera mora biti slobodna tako da ju ne smije niko dirati, ni svoju drugome silom nametati, da narod ima biti jedan i u sreći, blagostanju i slobodi i da dosadašnja nesloga u Hrvatskoj dobro služi samo neprijatelju naroda’. Ovakve izjave u Saboru od najnadležnijeg predstavnika najviše hrvatske vlasti prirodno je da su morale zabrinuti i uzbuniti muslimane koji su se priznali Hrvatima, ali ne žele da napuste svoju vjeru.”
Grupa za propagandu
Sinod SPC otkriva u Memorandumu vojnoj upravi porobljene Srbije da Rimokatolička crkva od 1622. godine ima specijalnu organizaciju za propagandu “koja je, pomoću rimokatoličkih državnih vlasti, kroz čitav XVII i XVIII vek zadavala velike nevolje srpskom narodu u Hrvatskoj i uspela da uništi najstariju srpsku pravoslavnu crkvenu organizaciju u Hrvatskoj – Marčansku eparhiju, iz koje se docnije razvila današnja unijatska križevačka biskupija, kojoj je silom državnih vlasti pošlo za rukom da u polovini XVIII veka pounijati i odrodi sve pravoslavne Srbe u oblasti Žumberka, na granici Hrvatske i Kranjske”.
Da pravoslavni Srbi na celoj teritoriji današnje Hrvatske nisu to postali propagandom, već da su kao takvi došli u te oblasti sa razvijenom nacionalnom i verskom pravoslavnom svešću, dao je prof. Radoslav M. Grujić detaljne i mnogobrojne dokumentovane dokaze u svojoj opširnoj knjizi “Apologija srpskog naroda u Hrvatskoj i Slavoniji i njegovih glavnih obeležja”.
