Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske.
Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Brojni zločini prema Srbima, ali i srpskom sveštenstvu unutar Nezavisne države Hrvatske, primorali su Sinod SPC da 24. jula 1941. godine nemačkoj komandi u Beogradu uputi prvi Memorandum, koji je bio naslovljen na glavnog vojnog zapovednika u Srbiji, generala Luftvafea, Ludviga fon Šredera. Ispostavilo se da ovaj general nikada neće videti taj dokument jer je samo nedelju dana ranije stradao u avionskoj nesreći. Ipak, nemačkim vlastima su predočeni detalji “strašnog terora” i “bezakonja”, kako je Sinod opisao situaciju u porobljenoj Srbiji i delovima Kraljevine Jugoslavije sa većinskim srpskim stanovništvom.
Od Vojvodine do Kosova
“Koliko je prijatno konstatovati lojalne, viteštvom zadahnute odnose između Srba kao pobeđenih, Nemačke i Italijanske vojske kao pobeditelja, toliko je žalosno biti svedok terora od strane Mađara, Bugara, Albanaca i nadasve Hrvata, koji su bez kapi krvi dobili vlast nad velikim delovima srpskog naroda, naroda od koga su tako reći juče i Mađari i Bugari tražili i dobili pakt o večnom prijateljstvu, a Hrvati oslobođeni srpskom krvlju bili dobili unutar Jugoslavije autonomnu Hrvatsku”, stoji na početku ovog pisma i odmah nastavlja:
“Mađarska redovna vojska prvo je započela sa ubijanjem srpskog življa u masama, i to odmah od prvih dana okupacije i bez ikakve presude. Samo u Novom Sadu smatra se da je ubijeno oko 3.000 duša, u Sirigu preko 500, slično je bilo u Sentomašu, Senti, Somboru, Čurugu, Subotici, tako da je ukupno 15-20.000 Srba pobijenih u oblasti Bačke. Svi srpski kolonisti potpuno su opljačkani pa onda deportirani. Između ostalih pobijenih su tamo sveštenici: Vaso Stojadinović sa kćerkom u Čurugu, prota Dimitrije Bokšan u Somboru, u crkvi, i prota Petrović u Belom Manastiru u Baranji.”
Opisujući aktivnosti Bugara u toj prvoj ratnoj godini, Sinod SPC navodi da su se oni ograničili uglavnom na prisilnu evakuaciju Srba kako iz gradova tako i iz sela, a da se među prognanicima našao i skopski mitropolit Josif, te da su srpski jezik i prezimena uklonjeni iz svih natpisa.
Mnogo gora situacija je bila na Kosovu gde Sinod SPC izveštava da su u oblastima Prizrena, Đakovice, Peći, albanske bande popalile i opljačkale srpska sela, usled čega je ka centralnoj Srbiji prebeglo više od 30.000 srpskih izbeglica.
Najveći zločini u NDH
Međutim, Sinod SPC upozorava nemačku komandu u Srbiji da su se najveći zločini nad Srbima i SPC odvijaju u novouspostavljenoj NDH.
“Na teritoriji današnje Nezavisne Države Hrvatske živelo je po austrijskoj statistici od 1910. godine 1.575.478 pravoslavnih Srba prema 2.577.395 katoličkih Hrvata. Prema statistici od 1931. godine koju je takođe upotrebio dr Mladen Lorković, sadašnji ministar spoljnih poslova NDH u svojoj knjizi ‘Zemlja i narod Hrvata’, štampanoj u Zagrebu 1939. godine, razmer između pravoslavnih Srba i rimokatoličkih Hrvata bio je ovaj: 1,853.490 pravoslavnih Srba prema 3,012.334 rimokatolika Hrvata. Prema toj statistici izgleda da je u Hrvatskoj i Slavoniji Hrvata rimokatolika dva puta više nego pravoslavnih Srba, a u Bosni i Hercegovini ima dva puta više pravoslavnih Srba nego Hrvata. Ovaj razmer stvarno je povoljniji time što je veći deo Dalmacije ostao izvan Nezavisne Države Hrvatske. Hrvatska vlast hoće da sve Srbe ukloni drastičnim merama, tendenciozno ističući da tamo pravoslavni Srbi nisu autohtoni nego došljaci. U stvari, u Bosni i Hercegovini u svemu je uvek bilo pravoslavnog stanovništva dva puta više nego katoličkog. U Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji prastare pravoslavne manjine uvećale su se brojnim doseljavanjem pravoslavnih Srba čak u XV, XVI i XVII veku. Srbi su dolazili u krajeve napuštene od Hrvata, usled turskih najezda, činili su zatim stolećima Vojničku Krajinu, živi bedem Habzburške monarhije i hrišćanstva protiv Turaka. Zvati ih danas došljacima posle toliko stoleća u istoj meri nepravedno je, kao što bi bilo danas nepravedno zvati došljacima Nemce u celoj Nemačkoj istočno od Lade”, stoji na početku prvog memoranduma Sinoda SPC upućenog nemačkoj komandi u Srbiji.
Presude bez suda
U prvom Memorandumu Sinoda SPC nemačkoj komandi u Srbiji piše se da se sva zlostavljanja Srba u Hrvatskoj vrše bez ikakvog suda, “putem proste sile, od strane organizovane rulje, koja je puna kriminalnih tipova”.
Dalje se navodi: “Ali sve se to čini po instrukcijama Hrvatske vlade. Nepobitan dokaz daju za to danas najviši Hrvatski funkcioneri u svojim javnim izjavama. Mi u prilogu možemo za sada dati nekoliko izjava dr Mile Budaka, dr Milovana Žanića, dr Mirka Puka, ministra današnje hrvatske vlade i stožernika dr Viktora Gutića iz Banja Luke, kao i pisanje inspirisane hrvatske štampe.”
“Svi ćete za Sibir”
Argumentujući tvrdnje o političkoj pozadini zločina nad Srbima u NDH, Sinod SPS navodi i izjavu dr Viktora Gutića:
“Stotine hiljada pobijenih, stotine hiljada iseljenih, preostatak ostavši bez vođa, pokatoličiće se i za ciglo deset godina imaćemo čisto hrvatski narod u Hrvatskoj. Naročito će pogranična zona prema Srbiji u dubini od 50 km biti potpuno očišćena od Srba. U nekoliko srezova to je već izvršeno. A sve to na što se vi Srbi najviše žalite, samo je uvod za vaše istrebljenje. Srbija je privremeno mesto za Vas, odakle ćete biti prebačeni za Sibir.”
