Četvrti Memorandum Sinoda SPC nemačkoj okupacionoj upravi u Srbiji bio je dramatičan, očajnički pokušaj da se u novouspostavljenoj NDH umesto Srpske pravoslavne crkve uspostavi nova – Hrvatska pravoslavna crkva.
Otuda se veći deo dokumenta bavio tvrdnjama koje su na Odboru za pravosudne i bogoštovne poslove Sabora od 13. marta 1942. godine izneli Mile Budak, ministar bogoštovlja i nastave i poglavnik Ante Pavelić.
“Analizom i upoređenjem oba govora, održana u Hrvatskom državnom saboru jasno se vidi, da ta dva najviša funkcionera Nezavisne države Hrvatske iako stvarno imaju isti cilj – pohrvaćivanje svih Srba u Hrvatskoj, formalno zastupaju dva razna mišljenja o metodama, po kojima se ima postupati sa pravoslavnim srpskim narodom i njegovom crkvom u Hrvatskoj. Da bi se postigao taj cilj, jedan od visokih govornika u Saboru je radikalniji: on naime, hoće da odmah i na prečac iskoreni pravoslavlje iz Hrvatske, da bi s njim i Srpstvo istrebio, a drugi spreman je, bar na izgled, da tolerira pravoslavlje, u koliko svi Srbi u Hrvatskoj pristanu, da se odreknu svoje srpske narodnosti, priznadu se Hrvatima i kao takvi obrazuju novu Hrvatsku pravoslavnu crkvu”, navodi Sinod SPC i zaključuje da Budam i Pavelić svoje zaključke iznose na osnovnu stanovišta da SPC – verska organizacija Srba u NDH – više ne postoji.
“Oni, naime, smatraju da je Srpska crkva definitivno uništena time što su svi pravoslavni episkopi kao i njihovi sveštenici i kaluđeri, još tokom prvih meseci postojanje Nezavisne Države Hrvatske, na najnečovečniji način, od hrvatskih, ustaških, pripadnika katoličke vere, gore nego od najgorih bezbožnika, svirepo mučeni, poubijani, pozatvarani i proterani; njihove rezidencije, domovi, crkve i manastiri zaposednuti od katolika ili pusti zatvoreni, popaljeni i porušeni pa čak i sama groblja oskrnavljena su i raskopana, a svi osvećeni crkveni predmeti za pravoslavna bogosluženja kao i sve druge srpske narodne dragocenosti razgrabljene i razvučene. Sem toga u isto vreme izvršeni su još nečuveno svirepi pokolji priređivani čak i u samim crkvama, kao na primer u Glini, u kojima je ubijeno na stotine hiljada potpuno nevinih Srba pravoslavne vere; dok su drugi obično najugledniji i najimućniji Srbi, pošto im je oduzeta sva pokretna i nepokretna imovina, proterani goli i bosi sa svojih ognjišta i prebačeni u Srbiju.”
Sinod SPC zaključuje da nema sumnje da su “sve te grozote, nasilja, pljačke, mučenja i ubistva pravoslavnih Srba po Hrvatskoj, a koja su imala očitu tendenciju da se srpstvo i Pravoslavlje čim pre iskorene iz cele Nezavisne države Hrvatske bile poznate hrvatskim državnim vlastima, pa se samo zato sada ni u samom Hrvatskom državnom saboru nije smeo da čuje pa i nije čuo nijedan glas osude svih tih strašnih nedela niti su preduzete kakve bilo sankcije protiv zločinaca koji su opljačkali, namučili i poubijali na stotine hiljada potpuno nevinog srpskog naroda.”
Bez kazne za zlodela
U Memorandumu Sinoda SPC piše da su neki hrvatski funkcioneri nasilno pokatoličavanje pripisivali pojedincima.
“Jedan od ova dva najviša funkcionera govoreći o formalnoj zabrani da se iko ‘duhovno ili fizički’ sili na prelaz u katoličku veru pomenuo je samo da ‘dopušta’ mogućnost da je bilo pojedinaca koji su vršili nasilja u tom pravcu; ali veli on to nije napravila država, to nije napravljeno s voljom i pristankom države, nego je to napravio jedan čovek, koji je poradio izvan svoga prava ili pak ako je to radio, u svom je djelokrugu radio, onda je taj djelokrug prekoračio.’ I to je sve. Tom prilikom u Saboru nije se čula reč od nadležnih da su preduzete kakve sankcije protivu onih koji su prekršili zapovest, kao i da su preduzete mere, kako bi se onemogućila dalja stradanja srpskog pravoslavnog naroda u Hrvatskoj”, ističe se u Memorandumu Sinoda SPC.
Vera “ugašena” dekretom
Komentarišući politiku ukidanja SPC na teritoriji NDH, Sinod SPC navodi da je to rešeno i novoustanovljenim zakonima da “hrvatska državna Vlada za sada stvarno priznaje tri vere: katoličku, zapadnog i istočnog obreda, muslimansku i evangeličku augzburškog-helvetskog vjeroispovedanja.”
“Prema tome, pravoslavlje u Hrvatskoj nije priznata veroispovest, pa je svima Srbima koji su pravoslavne, i pored svih muka i stradanja, ostali verni, najstrožije zabranjeno ne samo svako javno nego i privatno bogosluženje tako da već više od osam meseci novorođenja srpska deca u Hrvatskoj ostaju nekrštena, sklopljeni brakovi nevenčani, a umrli neopojani. Tako što, u tolikim razmerama nije se događalo ni za vreme najbrutalnijih gonjenja hrišćanstva u starim mnogobožačkim i docnijim muslimanskim državama, kao što se evo sada u prosvećenom XX veku zbivalo i zbiva u novoj rimokatoličkoj Hrvatskoj državi”, ističe se u Memorandumu Sinoda SPC.
