Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne Države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu
U Trećem memorandumu, Sinod SPC ističe se i da su se zlodelima ustaša nad Srbima u Bosni i Hercegovini krajem 1941. godine u više gradova BiH suprotstavili viđeniji muslimani i organizacije.
“Dobro je poznato da su u nečuvenom teroru protiv Srba pravoslavnih, naročito u Bosni i Hercegovini, sudelovali i muslimani zajedno sa katolicima, daleko od toga da kakvim energičnim protestom na vreme pokušaju uzeti u zaštitu svoje pravoslavne sugrađane protivu katoličke manjine (broj katolika u Bosni i Hercegovini odnosi se prema muslimanima kao 4:6 a prema pravoslavnima kao 4:8). Ali danas kad su ta nasilja izazvala krvav otpor očajnika i puni građanski rat u Nezavisnoj državi Hrvatskoj javljaju se sa svih strana (Sarajevo, Mostar, Tuzla, Banja Luka, Prijedor), memorandumi kojima muslimani osuđuju one zločine režima i ograđuju se od njih. Ma šta se inače mislilo o moralnim motivima tih izjava, one nam pružaju dragocena priznanja i svedočanstva.”
Sinod SPC ističe jednu od tih peticija koju su 12. novembra 1941. godine hrvatskim ministrima uputilo 61 najuglednijih muslimana iz Banjaluke.
U Memorandumu se citira deo ovog apela:
“Još od početka uspostavljanja ove naše Nezavisne Države Hrvatske gledamo mi muslimani sa najvećom zabrinutošću kako su neki ustaše i drugi odgovorni i neodgovorni faktori činili najgrublje greške pa i zločine. Najelementarnija prava čoveka i građana gažena su bez ikakvih skrupula. Sigurnost života i imetka, sloboda vjere i savesti prestali su da važe za velik dio ovih krajeva… Ubijanje svećenika i drugih prvaka bez suda i presude, strijeljanje i mrcvarenje u gomilama često posve nevinih ljudi, žena, pa i djece, gonjene u masama od kuće i postelje čitavih porodica sa rokom od 1-2 sata za spremanje, te njihovo deportiranje u nepoznate krajeve, prisvajanje njihove imovine, siljenje na prelazak u katoličku vjeru, rušenje bogomolja sve su to činjenice koje su zaprepastile svakog istinitog čovjeka i koje su na nas muslimane ovih krajeva djelovale najneugodnije. … Mi smatramo da se ovakva nasilja ne bi smjela vršiti ni nad najgorim neprijateljem. Jer ovo što se kod nas radilo sumnjamo da bi mu mogli naći primera u povjesti kod bilo koga naroda… Rezultate ovakve politike (ako se ovakvi postupci mogu nazvati uopšte tim imenom) upravo su grozni, što je svaki pametan čovjek mogao i očekivati. Vjerska snošljivost koja je bila na visini u Bosni i Hercegovini pored vjerske podvojenosti srozala se strahovito… Jedan dio katoličkog svećenstva smatra da je došao njegov čas i on ga bez skrupula iskorišćuje. Propaganda za prekrštavanje uzela je takvoga maha da potseća na špansku inkviziciju. Pod njenim pritiskom i uz toleriranje javnih organa, izvršena su pokatoličavanja hrišćana u masama. I tako su oni kojima se dotle poricala svaka građanska vrijednost i svaka nacionalna srodnost postali i građanski punopravni i nacionalni Hrvati samo zato što su formalno primili katoličku vjeru. Prelazak na islam, koji mi nismo propagirali, nije nikada pružao zaštitu kao prelazak na katoličku vjeru. Mnogi intelektualci su takav pokušaj platili i životom, kao što je to bio slučaj u Travniku.”
Sinod SPC ovaj proglas najviđenijih muslimana iz Banjaluke naziva “Muslimanskim memorandumom” iz kog se lako da zaključiti da u pokatoličenju Srba značajnu ulogu imaju katolički sveštenici.
“Ima i mnogo drugih dokaza o tome”, navodi se u Memorandumu Sinoda SPC.
Bez milosti prema pravoslavnima
“Organ nadbiskupije u Sarajevu pisao je da prema Srbima pravoslavnim treba postupati bez milosti. U italijanskom listu “Il Resto del Karlino” od 18 septembra 1941 izašao je pod naslovom “Ptičice Gračaca” dopis od Koradađolija u kome se iznosi svedočanstvo jednog aktivnog majora nemačke oružane sile o užasima hrvatskog terora nad Srbima. Tu se navodi i slučaj gde je jedan katolički sveštenik lično predvodio bandu ubica, pa ga je nemačka vojna vlast morala justificirati.”
Naređena promena vere
Sinod SPC je u Trećem memorandumu poslatom nemačkom komantu Srbije 15. aprila 1942. godine i detaljno pojasnio “tehnologiju” pokršavanja Srba u Nezavisnoj državi Hrvatskoj.
“Najpre su se vlasti oborile na pravoslavno činovništvo. Razdeljeni su specijalni formulari na kojima se trebalo izjasniti o verskoj pripadnosti, pri čemu se nagovestilo da u činovničkoj službi mogu ostati samo katolici i muslimani. U drastičnijem obliku to je ponovljeno za niže osoblje. Kao primer prilažemo ovde pod g/ akt kotarskog suda u Zemunu od 15. novembra br. 751-I-1941. Raspisom ministarstva pravosuđa i bogoštovlja od 11-tog meseca br. 83490 pozvane su vlasti da pozovu ‘sve službenike, ti to: dnevničare zvaničnike, zvaničnike, dnevničare podvornike i podvornike, koji su grkoistočne vere, da imaju u roku od mesec dana dostaviti ministarstvu potvrdu crkvenih vlasti da su primljeni u rimokatoličku, odnosno grkokatoličku, muslimansku, evangeličku vjeru i da su upisani u matice tih vjera.’ Drugim rečima tu se upravo naređuje napuštanje pravoslavlja”, ističe se u Memorandumu Sinoda SPC i nastavlja da se “bes pokatoličavanja” okrenuo i prema svima onima koji su dotle bili poštećeni ubijanja.
