Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
U Trećem memorandumu koji je Sinod SPC uputio nemačkom komandantu Srbije, (15. januara 1942. je to bio general Paul Bader), posebno se apostrofira jedan od ključnih dokumenata Hrvatske katoličke crkve – Rezolucija Hrvatskog katoličkog Episkopata sa godišnje plenarne Konferencije održane 17. i 18. novembra 1941.
“U poslednjoj. 11. tački tih zaključaka veli se doslovno: ‘Neka se za konverzije stvori među grkoistočnim žiteljima psihologijski temelj. U tu svrhu neka im se ne samo zajamče, nego i dadu sva građanska prava i osobito pravo osobne slobode i pravo vlastništva. Neka se najstrožije i ponovno zabrani svaki protuzakonski postupak protiv osobne slobode i svojine grkoistočnjaka, i neka se izriču nad njima kazne kao i nad dugima građanima samo nakon provedenog sudskog postupka. U prvome redu neka se najstrožije zabrani svaka privatna akcija za rušenje grkoistočnih crkava i kapela i otuđivanje njihova vlasništva.’ Ovim rečima upravo poglavari katoličke crkve u Hrvatskoj indirektno svedoče kakvim se vrstama terora služe hrvatske vlasti pri preveravanju, a to su: oduzimanje svih ličnih i građanskih prava Srbima, oduzimanje vlasništva, progoni i ubijanje pravoslavnih Srba vez ikakvog sudskog postupka, rušenje pravoslavnih crkava i oduzimanje crkvenih imanja. Taka priznanja od strane katoličkog episkopata u toliko su teža što se inače u zaključcima iste konferencije predviđa živa, samo drukčije organizovana saradnja katoličke crkve na preveravanju pravoslavnih, i što se zna kolikog su udela ipak imali pretstavnici katoličke crkve u dosadašnjim metodama, koje se, za javnost, u rezoluciji osuđuju”, navodi se u dokumentu Sinoda SPC u kome se navode neki od primera “pod kakvim se okolnostima uništava srpsko pravoslavna vera” u NDH.
“Tu se pre svega stvara onaj ‘psihologijski temelj’, tj. zastrašivanje svake vrste. Po nekim procenama sa terena, broj samih poubijanih pravoslavnih u Nezavisnoj Hrvatskoj Državi bez suda i suđenja dostigao je strašnu cifru od nekih 382.000. To ubijanje vršeno je svim i najneverovatnijim načinima sadističkog mučenja i masakriranja. O tome smo izneli jedan niz podataka u svojoj pretstavci na gospodina Vojnog guvernera Srbije od jula 1941. godine. Da je teroriziranje pravoslavnih Srba išlo do potpunog stavljanja van zakona vidi se iz objave publikovane 20. srpnja u Hrvatskom listu u Sarajevu, gde se Srbima i Židovima pod pretnjom kazne zabranjuje da se uopšte obraćaju policijskim vlastima. Oni se stavljaju van zakona.”
U Memorandumu, Sinod SPC navodi da je progon pravoslavnog življa “promišljen sistem”, a da se to najbolje može zaključiti iz izjava tadašnjih čelnih ljudi NDH.
” Ministar dr Mile Budak rekao je jednom prilikom na banketu u Gospiću: ‘Jedan deo Srba pobit ćemo, drugi ćemo raseliti, a ostale ćemo prevesti na katoličku vjeru, i tako pretopiti u Hrvate.’ Drugom prilikom izjavio je dr Budak da na teritoriji države Hrvatske mogu biti samo dve vere: katolička i muslimanska – što znači da pravoslavnu treba uništiti. Dr Budak je posle Pavelića glavna ličnost u današnjoj Hrvatskoj državi i zaista se sve čini onako kako je on ovde rekao”, navodi se u Trećem memorandumu SPC upućenom nemačkoj komandi u okupiranoj Srbiji.
Hrvatska bez Srba
Navodeći izjave vodećih ličnosti NDH koje su se otvoreno zalagale za pokatoličenje Srba, u Trećem memorandumu se citiraju i izjave jednog od vodećih ustaških funkcionera bosanske Krajine, dr Viktora Gutića, koji je jedno vreme bio glavni stožernik u Banjaluci. U Memorandumu se navode dve njegove izjave. Prva je sa zbora u Prnjavoru:
“U ovom srezu postoje tri crkve otete od hrvatskog naroda. Sutra ih uzmite i na njima napišite: Hrvatski dom! Oni koji su primili pravoslavnu veru treba odmah da pređu u rimokatoličku veru, da ne bi ja o tome donosio potrebne odluke. Ovom srpskom gnijezdu Prnjavoru poručujem: da ću ja doći i uzeti sebi 24 sata, a vi ćete zamnom.”
Druga izjava je iz Banjaluke:
“Stotinak hiljada pobijenih, stotinak hiljada iseljenih, ostatak bez vođa pokatoličiće se i za ciglo 10 godina imaćemo čisto hrvatski narod u Hrvatskoj.”
“Misionari” umesto sveštenika
U memorandumu se navode i zvanične odluke NDH koje su ozakonjavale pokatoličavanje Srba.
“Dne 3. svibnja (maja) pod brojem 87 izašla je temeljna zakonska odredba o načinu prevođenja pravoslavnih u katoličanstvo, zatim okružnica ministarstva unutrašnjih poslova br. 276-I- A/41, i mnoge druge. Dne 24. listopada (oktobra)1941. vjerski odsjek na državnom ravnateljstvu za ponovu izdao je pod br. 26081 cirkular svim političkim vlastima u zemlji dajući im ‘upute za vjerozakonski prelaz grkoistočnjaka’. Tu se naročito preporučuju kolektivne konverzije celih sela i opština; zatim se traži hitan izveštaj o tome koliko ima pravoslavnih na području dotične vlasti, koliko ih se već javilo za prelaz, odnosno već prešlo, zašto drugi ne prelaze i ko ih u veri poučava (mesto oteranog srpskog sveštenstva šalje politička vlast svoje ‘misionare’); najzad se naređuje da lokalne vlasti traže samo od te centralne civilne vlasti da im ona odredi ‘svećenike za versku poduku prelaznicima’ “, samo je deo Trećeg memoranduma Sinoda SPC upućenog nemačkoj komandi u Srbiji.
