Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Sinod Srpske pravoslavne crkve kroz četiri Memoranduma traži od Nemačke pomoć kako bi se zaustavio genocid nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Mada je faktografski Treći memorandum poslat pre Drugog, Veljko Đurić Mišina, autor zbornika ističe da je reč o memorandumu koji je bio posvećen problemu masovnog prekrštavanja Srba zbog čega je izazvao i najviše kontroverzi u tadašnjoj vladi Milana Nedića.
Sinod pisao i Nediću
– Sinod je početkom januara 1942. sačinio i memorandum o prekrštavanju Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i predao ga 15. januara generalu Paulu Baderu, tadašnjem vojnoupravnom komandantu Srbije. I taj dokument pratile su brojne kontraverze. Sinod je 25. januara isti tekst poslao i predsedniku srpske vlade Milanu Nediću s molbom da njihove napore u zaštiti Srba podrži. Nema tragova o tome kako je on reagovao. Ministar prosvete Velibor Jonić smatrao je da u Memorandumu ima zaključaka i izraza koji bi mogli da naškode srpskoj stvari, pa je zamerio Sinodu što je Memorandum delio raznim zvaničnicima i što su dalje nameravali da ga šalju i u inostranstvo. Stoga je tražio da se spreči svako rasturanje Memoranduma i po cenu lične odgovornosti jer posledice mogu biti vrlo teške i po sam Sinod, odnosno po srpstvo. Sinod je kasnije veoma konkretno objasnio Nediću da su vodili mnogo računa prilikom pisanja teksta, kako kad je reč o stilu tako i o činjenicama. Istovremeno, Sinod se branio od prigovora da su njegovi članovi odgovorni za sudbinu Memoranduma – navodi Mišina.
Verska politika NDH
U ovom, Trećem memorandumu Sinod SPC obaveštava tadašnjeg zapovdenika Srbije, generala Badera o “verskoj politici NDH” nasilnog prekrštavanja pripadnika Srpske pravoslavne crkve.
“Takva verska politika hrvatske vlade znači vraćanje u mračni srednji vek, u mračno doba zloglasne inkvizicije, i imaće za posledicu ponovno masovno ubijanje onih Srba u Hrvatskoj državi koji ne bi hteli ostaviti pravoslavnu veru svojih praotaca i uneće novo uznemirenje među Srbe u ostalim krajevima, pa i u Srbiji. Stoga Srpska Pravoslavna Crkva smatra da je dužna obratiti na to pažnju okupatorskih vlasti i na taj, jedino joj mogući način uzeti u zaštitu sve svoje verne, koji se nalaze na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, jer srpska crkva, za sve te duše, odgovara po zakonu pred Bogom, pred ljudima, i pred celom pravoslavnom crkvom ostalih naroda”, stoji na početku ovog dokumenta u kome se podseća da “svi ustavi modernih država garantuju svojim građanima slobodu veroispovesti i savesti, kao i ravnopravnost ovih zakonom priznatih, a pogotovu hrišćanskih vera, da bi se održavali mir i sloga među sugrađanima jedne države i među narodima.”
Oduzeta sloboda vere
“U kulturnim državama garantuje se sloboda vere i savesti i onim građanima čiji se matere crkve nalaze izvan dotičnih država i dozvoljava im se da održavaju duhovne veze sa poglavarima njihove crkve. Ali danas vlada Nezavisne Države Hrvatske na svojoj teritoriji uopšte više ne priznaje Srpsku pravoslavnu crkvu, pa obustavlja njen celokupni rad, ubija i progoni celokupno njeno sveštenstvo, odbija duhovne veze pravoslavnih sa njihovom maticom crkvom i nateruje srpsko pravoslavno stanovništvo ognjem i mačem da se proverava, i to je ne samo jedinstveno odbacivanje verske tolerancije, nego i nasilno gaženje svih međunarodnih običaja i priznatih i utvrđenih prava Srpske pravoslavne crkve. Stoga i smatramo svojom imperativnom dužnosti da Vas obavestimo ovom pretstavkom o težini, opsegu, i opasnim posledicama rečenoga bezakonja od strane hrvatske vlade, bezakonja koje punom parom radi protiv principa mira, sređivanja i saradnje, što ih obećava novi poredak”, navodi se u memorandumu.
Formalne osude
“Još od srednjega veka nastojala je katolička crkva svim sredstvima, pa čak i krvavim krstaškim pohodima, proširiti svoj uticaj u zapadnim oblastima srpskoga naroda. Posledica toga bilo je potiskivanje srpskih pravoslavnih episkopija iz Boke i Stona i katoličenje Konavlja, Pelješca, srednje i severne Dalmacije, Žumberka, Slavonije i nekih delova Hrvatske (Križevca). Gde nije uspevalo potpuno katoličenje, provođeno je unijaćenje. U Bosni i Hercegovini dovodila je u novije vreme revnost jezuita do pravih političkih potresa, pri čemu su neki slučajevi prozelitizma dobivali i vid javnih skandala. Ali sadašnje metode hrvatskih političkih vlasti u pogledu preveravanja toliko su nasilne i strašne da je i sama katolička crkva, koja inače redovno sudeluje u akciji preveravanja, smatrala za potrebno da se pred licem sveta bar formalno ogradi od tih metoda i da ih javno osudi”, navodi se u Memorandumu Sinoda SPC.
