Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
U dokumentaciji koju je Sinod SPC 14. aprila 1942. godine dostavio nemačkom generalu Hajnrihu fon Dankelmanu iznet je niz dokaza o zločinima nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. U nastavku tog dokumenta koji je deo Drugog memoranduma, predočene su i neke nove informacije u vezi sa masovnim ubistvima opisanim u Prvom memorandumu.
Jama Golubnjača
Jedan od najstravičnijih zločina odigrao se u Gacku.
“U ovom srezu ubijeno je 500 do 600 lica i to ljudi, žena i dece, sve ovo nakon dolaska ustaških vlasti, jer pre toga nije se desilo nijedno ubistvo. Ubijanje je počelo u selu Korita gde su ubijena 163 seljaka na brdu zvanom Kobilja glava, a nakon ubijanja bačeni su u jamu Golubnjača duboku do 40 metara i to tako da su ih vezali po troje zajedno. Među bačenima je bilo mnogo živih pa su ustaše bacile u jamu bombe da ih konačno dotuku. Uprkos toga jedan je uspeo da se živ izvuče i prebaci u Crnu Goru. Otuda je došao pretsednik opštine vučedolske, Risto Bjelica, sa ljudima i uspeo da izvuče iz jame šest živih ljudi od kojih je jedan umro, a ostali se nalaze u bolnici. Nakon toga bacani su i drugi ubijeni u jamu tako da ih je bačeno 226. Zadah je postao tako strašan da je italijanska vojska morala posuti benzin u jamu i zapaliti ga. Nakon toga došlo je do hapšenja i ubijanja u samom gradu i celom srezu gatačkom, tako da je ubijeno kako smo spomenuli oko 600 ljudi… Ubijanja su izvršena na najsvirepiji način, skoro niko nije ubijen iz puške, nego su im zločinačke ustaše maljevima razbijali čelo i prosipali mozak. Mnogima su odsekli i ruke i noge, vadili oči, pa ih još žive bacili u pećine, a onda ih ranjene dotukli bombama.”
Pusta sela
U dokumentu se navodi da su najgore prošli Srbi iz sela Korita, Stepen i Gradac.
“U tim selima gotovo nema ni jednog živog Srbina, jer je sve izbeglo što nije ubijeno. Ne čuje se niti plač, niti jauk, a caruju aveti i širi se nesnosni smrad od paljevine i od poubijanih leševa.”
Ništa bolje Srbi nisu prošli ni u Bosanskoj Krupi gde su 25. jula 1941. godine počela masovna hašenja žena, dece i starih ljudi. Srbi su hapšeni na radnim mestima, na lokalnim putevima, u trgovinama, na ulici…
“Prilikom hapšenja vršena su nečuvena zlostavljanja. Do toga dana bilo je pojedinačnih ubistava u ovom srezu, i koliko nam je bilo poznato, u svemu je ubijeno nekoliko ljudi. Međutim, između 25. i 30. jula pohapšeno je u tome srezu i dovedeno u zgradu Sokolskog doma, Sudski i policijski zatvor, u Pravoslavnu crkvu preko 800 osoba, a 28. jula oko pet časova posle podne pokupljeni su svi Srbi građani iz samog mesta Krupe i njih 45 na broju, posle mučenja u crkvi odvedeni su kamionima prema Bihaću na mesto zvano Crno Jezero gde su pobijeni. Sutradan su po izjavi očevidca Huseina Šeferovića mašiniste iz Krupe njihovi leševi plivali rekom. Od 25. do 30. jula u mestu Krupi i najbližoj okolini pobijeno preko 600 osoba. Leševi ubijenih zakopavani su dobrim delom u samom dvorištu Sokolskog doma”, stoji u izveštaju Sinoda SPC upućenom nemačkom komandatu okupirane Srbije.
Odbrana nejači i vere
U obraćanju nemačkom generalu generalu Hajnrihu fon Dankelmanu, vojnom komandantu Srbije, Sinod SPC je istakao i razloge pobune Srba u mnogim delovima NDH koje su tamošnje vlasti pokušale da poistovete sa komunističkim akcijama.
“Ekselencijo, narod srpski, koji je vekovima krvlju svojom branio čast svoga imena i na najgroznijim mukama umirao za svoju svetu veru, nije mogao ostati ravnodušan prema ovim najnovijim ustaškim nasilja, nego je iako razoružan i goloruk ustao u odbranu svoju, imanja svoga, nejači svoje i vere svoje. I u ovu opravdanu i nužnu odbranu naroda srpskog, koja je zahvatila Hercegovinu, Bosansku Krajinu i Liku, a u najnovije vreme i Srednju Bosnu, proglašuju upravljači hrvatski komunističkim pokretom i žele tom lažju da opravdaju nasilja i zverstva svoja pred civilizovanim svetom, a prvenstveno pred narodom nemačkim koji je počeo da ispoljava svoje negodovanja protiv ovih zločina.”
Srbin – vojnik i vitez
“Srpski je narod krvlju svojom stvorio Jugoslaviju i u vremenu od 1914. do 1918. podneo teške i nebrojene žrtve za slobodu svoju i braće svoje. I u tom razdoblju pretrpeo je narod teže i bolnije udarce od braće svoje Hrvata i muslimana, nego li od neprijatelja svojih. Ali je Srbin, vojnik i vitez, i nakon krvave borbe i pobede nije tražio osvete već je pružio bratsku ruku i Hrvatima i muslimanima, zagrlio ih kao zabludelu braću svoju i oprostio im sva nedela koja su počinili nad narodom srpskim. Plemenita i viteška duša Srbinova bila je zadojena hrišćanskom vrlinom praštanjem. I kada se godine 1918. u Jugoslaviji bio javio pokret za istrebljivanje manjina, naročito nemačkih, doseljenih iza 1898. godine, srpska vlada je odmah presekla svaku takvu agitaciju i ugušila taj pokret u samom začetku i nikome nije učinjeno nikakvo nasilje. Danas ista ona hrvatska i muslimanska braća, kojoj je Srbin oprostio sve grehe, vraćaju ljubav Srbima na taj način što Srbima oduzimaju svu imovinu, veru i živote i gone ih kao divlje zveri”, stoji u Memorandumu upućenom generalu Dankelmanu.
