Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Sinod SPC je 15. aprila 1942. godine komandantu okupacionih snaga u Srbiji, nemačkom generalu Hajnrihu fon Dankelmanu u sklopu Drugog memoranduma uputio i prateću dokumentaciju u kojoj argumentuju brojne zločine počinjene nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.
Zločini po srezovima
U tom dokumentu se navode pojedinačni slučajevi ubistava sveštenika, a u drugom delu viđenijih Srba i to u svim krajevima novouspostavljene NDH. Da bi olakšao pregled i razmere tih zločina, Sinod je sva ta ubistva opisao kroz događaje po srezovima.
“Banjaluka: U gradu i u celoj pokrajini Bosanskoj Krajini provođeni su i provode se nečuveni zločini i teror. Ustaški stožernik dr Viktor Gutić najavio je odmah prvih dana progon i pokolj Srba. Javno je pozivao muslimane i Hrvate da ga slede u primerima koje će im dati i uistinu već 5. maja počinje bez obzira sa strahovitim progonima i ubistvima Srba iz Banjaluke i okoline koji su u Banjuluku dovođeni. Pored napred spomenutih episkopa Platona, sveštenika Subotića, Danilovića i Vranješevića, ubijeni su redovito noću kroz ovo vreme stotine Srba među kojima navodimo samo: Nikolu Ćurčiju trgovca kome su iskopali oči i izvadili udove, Boška Planića, Peru Perduva, učitelja Ljubu Srdića, Žarka Davidovića, Kovačevića, Simu Marjanca narodnog poslanika iz Jajca, Đorđa Bolića beležnika iz Mrkonjića Grada, Dušana Brankovića narodnog poslanika, koji je zaklan sa protom Vranješevićem u Krupi kod Banjeluke 19. juna. U nekoliko navrata vođeni su Srbi iz okoline Banjaluke iz raznih zatvora kamionima i izvan grada u masama ubijani.”
Ubistva u Bjelovaru
U dokumentu se navodi i događaj od 28. aprila 1942. godine iz Bjelovara.
“Noću, ustaše pod vođstvom Martina Cikuša, Franje Busića i nekog Kurke iz Gudovca, naterali su najuglednije seljake iz sela Gudovca, Tuka, Brezovca, Kolokočevca i Bolča da iskopaju raku i njih 243 na broju pobili puškama, noževima i koljem, zatim su ih bacili u zajedničku raku, polili krečom i zatrpali. Među njima su bili sedam živih (pop Brzin i učitelj Stevan Ivanović iz Borča). Ovo je ustanovila i fotografisala nemačka komisija i ustupila vojnika vlastima na postupak.”
U dokumentu se navodi da su Hrvati u Bileći do 20. jula i dolaska italijanskih okupacionih vlasti u jamu Kobilja Glava bacili ukupno 13 Srba.
“Nakon toga nastupila su masovna ubistva koja dostižu vrlo veliki broj i penju se na stotine mrtvih. Pobijeni su svi ugledni građani i seljaci iz sreza”, stoji u Memorandumu Sinoda SPC u kome se navodi i da su u Bosanskoj Kostajnici prvi ubijeni Stanko Kunić, Stojan Kmet i Božo i Lazo Jajčanin. Oni su početkom jula ili krajem juna živi razapeti zakivanjem ruku i nogu na vratima, mučeni i na kraju nožem ubijeni.
“Stižu nam sada vesti da je u tom gradu i okolini masovno ubijan srpski živalj, ukoliko nije izbegao, naprosto iskorenjen. Ni Bosanska Gradiška nije izblegla zloj sudbini koja je usled hrvatskih zločina stigla celu Bosansku Krajinu.”
Bihać bez Srba
Sinod SPC izdvaja zločine koji su se odvijali u Bihaću.
“U ovom mestu dolaskom hrvatskih vlasti nastalo je strahovito gonjenje i progon Srba u masama. Prema podacima u četiri navrata ubijen je 81 Srbin i to od 18. juna do 14. jula 1941…Ova ubistva vršili su ustaški oficiri Ante Rožić iz Sarajeva, Ante Škorić iz Zenice i najkrvoločniji među njima Enver Kapetanović. Odluku o njihovim ubistvima donosio je ustaški odbor, među ostalima: Jakov Đal sreski načelnik, Petar Simić, logornik Mate Devud, profesor Mijo Vidović, Murat Ibrahimpašić, Ivan Bunić advokat, Ante Vugrin, Josip Golub, mehaničar Mirko Golubović, omladinac David Pršut gimnazista, dva brata Viskovića i ostali. Po naređenju pomenutih istrebljeno je mesto Bihać do poslednjeg Srbina.”
Progon u Bosanskom Grahovu
“Iz sreza Bosansko Grahovo pored pet sveštenika koji su već napred spomenuti, odvedeno je oko 100 trgovaca, činovnika, zanatlija i radnika i pobijeno je u četiri navrata 64 osobe, a pored njih 42 seljaka iz sela Peći, Malešića i Oglaja. Među ubijenim navodimo samo nekoliko: inž. Bogdan Kalaba direktor Šipada, Jovo Kreco pretsednik opštine, Petar Bilbija trgovac, Nikola Josić težak, Arežina Mile, Petar Rašula, stolar, Marko Sabljić invalid bez ruke, preduzimač Milan Golubović, činovnik Šipada Škorić Stevan, činovnik Celuloze Jovan Adamović, Bilbija Jovo činovnik Šipada, radnici Dušan Bilbija, Slobodan Đikelić, Stevo Đikelić, Vladeta Bilbija, šef Berze rada, zatim Kosta Vidović, krojač Pero Bilbija, Vlado Bilbija, Mile Bilbija, Tanasije Bilbija, Strahinja Bilbija, zatim Ljuba, Gojko i Nikola Bilbija i mnogi drugi. Nakon ovih ubistava nastaje masovni progon u Grahovu i celoj okolini tako strahovit da je prema našem saznanju bilo čak više slučajeva mučenja i silovanja devojčica od 12 godina.”
