Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri Memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne države Hrvatske.
Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog Arhijerejskog Sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
U Drugom memorandumu Sinoda SPC nalazi se i dodatak “Podaci o nedelima hrvatskih vlasti prema delu srpskog naroda na teritoriji Hrvatske države na osnovu informacija dobijenih do 8. avgusta 1941. godine”. Prema tadašnjim procenama, samo do leta te 1941. godine ubijeno je oko 180.000 Srba.
Reka izbacila leševe
“Na teritoriji Hrvatske države ubijen je veliki broj Srba i pravoslavnog sveštenstva. S obzirom na tešku situaciju koja vlada na teritoriji te države kao i našu nemogućnost da lično proverimo sve stvari i doznamo sve slučajeve, jer tamo vlada toliki teror da nije moguće preći iz jednoga sela do drugoga, a kamoli iz sreza do sreza ili preko granice države, podaci koje donosimo nisu iscrpni i oni će biti bleda slika onoga što se tamo događa. Pretpostavljamo, prema vestima koje i u poslednje vreme stižu i koje govore o strahovitim masovnim ubistvima, da broj ubijenih nadmašuje neverovatno visoku cifru od 180.000 žrtava”, stoji na početku dokumenta u kome su samo dopunjena saznanja o ubistvima.
U posebnom delu, u ovom dokumentu se navode ubistva vladika, monaha i sveštenika širom NDH.
“Jedna od prvih žrtava ustaških terora bio je banjalučki episkop Platon sa protom Dušanom Subotićem iz Bos. Gradiške. Oni su ubijeni noću između 5. i 6. juna 1941. godine na putu između Banjeluke i Kotor Varoši i bačeni u reku Vrbanju koja je izbacila njihove leševe. Kada je pronađen leš vladike Platona, pošto nije bio prepoznat, donet je na obdukciju u prosekturu banjalučke bolnice, čak je određena i komisija koja je imala da sastavi obdukcioni protokol, međutim kada je u lešu prepoznat vladika Platon, naređeno je da se obustavi obdukcija i svaka istraga, a leš je zakopan kod vojničkog groblja.”
Likvidacije sveštenika
Slede ubistva prote Paje Obradovića, bivšeg senatora iz Bruna, sveštenika Damjana Štrpca iz Bosanskog Grahova, sveštenika Ilije Budimira iz Crnog Luga, sveštenika Ilije Banjca i Ratka Jeličića iz Drvara koji su odvedeni prema Kninu i tamo ubijeni.
“Voja Vojinović, katiheta iz Osijeka ubijen. Zna se da su svi sveštenici iz Osijeka pohapšeni i zlostavljani. Reka Drava izbacila je leševe trojice srpskih sveštenika, ali se nije moglo doznati koji su. Prota Živko Danilović iz Ljubije, sreza Prijedor, nakon teškog mučenja ubijen je u blizini Banjaluke. Prota Bogdan Vranješević zaklan je 19. juna u Krupi na Vrbasu kraj Banjaluke. Prota Stevan Ćurčić ubijen je u Ogulinu. Pre ubistva mu je iščupana brada, prebijene noge i ruke. Sveštenik Dušan Klipa iz Plaškog ubijen. Sveštenik Milan Trišić iz Vrlike, uhapšen 10. juna zaklan u ustaškom logoru u Kninu, sveštenika Mihaila Minića iz Bilješeva, srez Zenica zaklao jedan katolički sveštenik, sveštenik Miloš Petrović iz Lužana, srez Derventa ubijen, sveštenici Miloš Savić, Dušan Bobar, Janko Savić, Ljubo Jakšić i Drago Maskirović svi iz Vlasenice, ubijeni dana 22. juna 1941. Sveštenik Borivoje Božić iz Palače, srez Vukovar ubijen, prota Spiro Starović, srez Gacko, ubijen ćuskijom u glavu, prota Vidak Višnjevac iz Gackog odnesen je bolestan iz postelje i ubijen je zajedno sa protom Starovićem, prote Vlado Gvozdenović i Jefto Gujević, sveštenici Ognjen Radić i Petar Stojanović, te đakon Dušan Aškrabić, svi iz Mostara pobijeni su. Kaluđeri Deretić i Manastirlić iz Ljubinja ubijeni su. Sveštenik Bogunović iz Donjeg Lapca ubijen je sa ženom i dva sinčića i svi su bačeni u jednu jamu između Lapca i Boričevca u koju su bačeni i mnogi drugi poubijani Srbi iz Donjeg Lapca i Kulen Vakufa. Sveštenik Brzin iz Bolča, živ zakopan u Gudovcu (Bjelovar), 28. aprila 1941”, samo je deo spiska ubijenih sveštenika u NDH.
Sekli ga živog
“Sveštenik Risto Ćatić iz sela Stojkovića, sreza Livno, odveden sa još osam građana u šumu kod Livna, ubijen zajedno sa njima i bačen u jamu. Sveštenik Đorđe Bogić iz Našica ubijen 17. juna prema pričanju prote Pejinovića, koloniste iz Breznika koji je skriven za jedno drvo posmatrao njegovo ubijanje. Pejinović priča o tome ovo: ‘Ustaše su vezale sveštenika Bogića za jedno drvo, posle čega je nastalo mučenje. Otsekli su mu uši, nos, jezik i bradu zajedno sa kožom. Nesrećni sveštenik vikao je od bola, ali, pošto je bio jak i zdrav, držao se uspravno za svo vreme mučenja. Zatim su mu iskopali oči i kada su videli da još uvek stoji uspravno rasporili su mu grudi i on se tek tada nagnuo da padne.’ Sakriveni Pejinović je tada čuo da jedan ustaša govori: ‘Majku mu vlašku još mu srce kuca. Još je živ.’ Iza toga su planule puške i time su prekratili muke ovoga čoveka”, navodi se u memorandumu.
Kopao grob sinu
Sinod SPC navodi i detalje o ubistvu prote Branka Dobrosavljevića iz Veljuna, srez Slunjski kome su ustaše naredile da iskopa grob za svoga sina studenta.
“Kada je to učinio sina su mu doveli nad raku, mučili ga pred njim toliko da je zbog zlostavljanja izdahnuo. Zatim su naredili ocu da nad mrtvim sinom izvrši opelo. Za vreme opela tri puta je prota Branko padao u nesvest, ali su ga kundacima prisiljavali da dovrši opelo. Najzad i on je sam zlostavljan i ubijen na istom mestu. Protu i sina ubio je ustaški poverenik Ivan Šajfar po zanimanju učitelj.”
