Sveti arhijerejski Sinod SPC pre osam decenija uputio je prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjena na tlu novoustanovljene Nezavisne Države Hrvatske. Sva ta dokumenta nedavno su objavljena u zborniku “Memorandumi Svetog arhijerejskog sinoda Srpske pravoslavne crkve 1941-1942. godine vojno-upravnim komandantima Srbije”. Reč je o kapitalnom delu u kome su široj javnosti prvi put predočena četiri memoranduma, a autor zbornika je Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direkor Muzeja žrtava genocida u Beogradu.
Ove godine se navršava osam decenija od osnivanja NDH i jednog od najmonstruoznijih koncentracionih logora na tlu Evrope u Drugom svetskom ratu. Međutim, mimo pažnje javnosti prolazi činjenica da se 24. jula navršava i osam decenija od kada je Sveti arhijerejski sinod SPC uputio prvi od ukupno četiri memoranduma okupacionoj komandi nemačke vojske u Srbiji u kojoj su predočili brojna zverstva koja su prve i druge godine rata počinjeni na tlu novoustanovljene Nezavisne Države Hrvatske i nemačke okupacione vlasti upoznali sa stravičnom sudbinom pravoslavaca.
Izveštaji sveštenika
Autor ovog zbornika, Veljko Đurić Mišina, dugogodišnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu, ističe da su sva četiri memoranduma nastala na osnovu izveštaja koji su sveštenici prognani iz svojih parohija počeli da dostavljaju Sinodu SPC.
“Po crkvenim kanonima, svaki sveštenik bio je dužan da načini izveštaj o svojoj sudbini, odnosno razlozima odlaska iz parohije. Kako se vremenom množio broj tih izveštaja, trebalo je sistematski obrađivati dokumentaciju. Iz tih potreba, krajem oktobra 1941, oformljena je Komisija za prikupljanje materijala o stradanju Srpske pravoslavne crkve i naroda. Činili su je predsednik episkop Nektarije, profesori Beogradskog univerziteta Pero Slijepčević i Milenko Filipović, a dužnost sekretara obavljao je prota Nikola Alagić. Komisiji su dodeljeni profesor bogoslovije Bogoljub Ćirković, sekretar Crkvenog suda iz Sarajeva Žarko Popović, pripravnik Crkvenog suda iz Tuzle Pero Jovanović, službenik iz patrijarhova kabineta Ljubomir Durković i daktilograf Crkvenog suda iz Pakraca Milan Komlenić”, navodi Veljko Đurić Mišina.
Poseta Šrederu
Prvi memorandum je upućen nemačkoj komandi u Srbiji već jula 1941. godine i to nakon što su članovi Sinoda, predvođeni mitropolitom Josifom, 8. jula 1941. posetili nemačkog generala Ludviga fon Šredera, vojnog komandanta Srbije.
“Tom prilikom arhijereji su se požalili na stradanje srpskog naroda i njegove Crkve od Hrvata, Mađara, Bugara i Albanaca. General je saopštio da će sve te žalbe (naknadno) primiti u pisanoj formi. To potvrđuje i u prvoj rečenici uvodnog dela Memoranduma: ‘Prijateljski prijem, kojim ste počastili 8. ov. m. Sveti arhijerejski sinod kao i Vaša ljubazna izjava, da ćete primiti našu tom prilikom izjavljenu žalbu o sadašnjem teškom stanju Srpske crkve i Srpskog naroda, daju nam slobodu da Vam u ime Vrhovne izvršne vlasti Srpske pravoslavne Crkve podnesemo sledeću prestavku…’ Arhijereji Srpske pravoslavne crkve predali su Memorandum nemačkim oficirima 24. jula 1941. godine, ali ne i generalu Šrederu pošto je on, nedelju dana pre toga, stradao u avionskoj nesreći”, navodi Mišina.
Bez patrijarha
SPC je sa okupacijom Nemačke, ostala i bez svog patrijarha, ali i Patrijaršije.
Naime, kako navodi Veljko Đurić Mišina, tadašnji patrijarh Gavrilo je sa bombardovanjem Beograda izbegao u Ostrog gde ga Nemci hapse i posle saslušanja najpre je pritvoren u manastiru Rakovica u Beogradu, a zatim prebačen u manastir Vojlovica kod Pančeva, ali bez prava da obavlja svoje patrijaršijske obaveze.
Istovremeno, Nemci su 23. aprila uzurpirali zgradu Patrijaršije za svoje potrebe.
“Ispraznili su je od svega onog što im je smetalo, od nameštaja do administrativnih knjiga. Dozvolili su da inventar iz Patrijaršije bude smešten u zgradu Konaka knjeginje Ljubice gde je tada bio i Crkveni muzej. U tom zdanju počeo je novi život svih organa Patrijaršije i Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke Srpske pravoslavne crkve”, navodi Mišina.
Sinod SPC
Odlukama sa poslednjeg Sabora održanog krajem marta 1941. godine, Sinod su činili predsednik patrijarh Gavrilo i članovi episkopi bački Irinej, timočki Emilijan, niški Jovan i zvorničko-tuzlanski Nektarije. Zamenici su bili mitropolit skopski Josif i episkop braničevski Venijamin.
“Međutim, ratne neprilike sprečile su rad tog tela u pomenutom sastavu. Mada Sinod formalno nije radio, ipak su arhijereji, već sredinom maja, pokušavali da deluju onoliko koliko je to bilo moguće. Obraćanje nemačkim okupacionim vlastima, kako bi saznali sudbine episkopa dabrobosanskog Petra (Zimonjića) i gornjokarlovačkog Save (Trlajića), bio je prvi zadatak arhijereja. Kako dugo vremena nije bilo odgovora, arhijereji su se 20. septembra obratili i vladi Milana Nedića. Od njega su dobili odgovor tek 24. aprila 1942. godine”, otkriva Mišina i dodaje da su predstavnici nemačkih vlasti početkom jula 1941. godine saopštili arhijerejima da je nužno “koliko je moguće, održati jedinstvo Srpske pravoslavne crkve pod upravom propisanom njenim Ustavom”.
Mišina piše, da je “to značilo da bi episkopi trebalo da se konsultuju sa patrijarhom o tome šta valja činiti da se Crkva povinuje nemačkim zahtevima i uslovima. O detaljima tih razgovora arhijereja nema pisanih tragova”.
