Tršćanska operacija predstavlja, po mišljenju generala Pavla Jakšića, krunu razvitka burnog, kompleksnog, nacionalnooslobodilačkog i partizanskoG frontalnog rata – od početka od 1941. – sa “četiri puške protiv četiri države” do operacije izvedene (1945) po teoriji i uzoru “sovjete operacije”, po kojoj je Crvena armija, tada najmoćnija i najbolja armija na svetu, slomila kičmu takođe moćne nemačko-fašističke vojske.
A pobeda u ratu i stvaralaštvo na polju ratne veštine pisane na bojnim poljima – svakom uočljivi – plod su znoja i krvi boračkih masa i iz njih izvajanih političkih i vojnih rukovodstava, zadojenih nacionalnooslobodilačkim i revolucionarnim patriotizmom i zanosom – plod su naroda koji je KPJ usmeravala i vodila ka ratnom cilju: oslobođenju zemlje od okupatora i uspostavljanju socijalističkog društveno-ekonomskog poretka, zapisao je Jakšić u memoarima “Nad uspomenama”. O operaciji oslobađanja Trsta Jakšić piše:
Žilavi neprijatelj
– Nije bilo lako prisiliti komandanta Devedeset sedmog nemačkog korpusa, generala Kiblera – koji je tek 3. maja krenuo u proboj iz okruženja u rejonu Rijeka da takoreći na pragu Austrije preda meni, kao predstavku Četvrte armije, u Ilirskoj Bistrici, svoj korpus i da pođe u zarobljeništvo partizana – onih u čijoj su zemlji Nemci godinama vršili zločine, za koje je trebalo odgovarati. Iznuren dugotrajnim umnim naprezanjima, nametnutim koordinacim dejstva naših brojnih jedinica na frontu od Ljubljane do Pule, žilavošću neprijatelja i spekulacijama Angloamerikanaca, vest da Nemci traže “primirje” toliko me obradovala i uzbudila da sam odmah, ne vodeći računa o opasnosti, u pratnji nekoliko boraca i jednog tenka, krenuo iz Opatije u Ilirsku Bistricu, srećno prešao preko minskih polja koja su Nemci postavljali iza sebe i našao se usamljen u gradu prepunom nemačke vojske, a nešto kasnije u štabu nemačkog komandanta Korpusa.
Na moj zahtev kapitulacije, nemački komandant general Kibler dao je sa suzama u očima svoj predlog da njegov Devedeset sedmi korpus odloži oružje i krene u Austriju. Odgovorio sam mu: “Imam razumevanja za vaše duševno stanje, ali mi vas nismo zvali da dođete 1941. u našu zemlju. Ostaje vam samo da odložite oružje i pođete u zarobljeništvo. Budite mirni, napregli ste se do kraja, ali u Austriju se niste mogli i ne možete probiti. Jedno kratko vreme, oko 1. maja, postojala je mogućnost da se dokopate Trsta i Angloamerikanaca, koji su vas po mom mišljenju i gurnuli pred nas i angažovali do kraja za svoj račun, ali i to je sada iščezlo u nepovrat.”
General Kibler je posle toga naredio svom načelniku štaba, pukovniku Rajndlu, da napiše jedinicama zapovest za predaju, a ja načelniku štaba našeg 4. korpusa – pukovniku Bjelajcu – koji je u međuvremenu pristigao u nemački štab, da taj dokument parafira u ime Četvrte armije i razoružae Nemaca sprovede u delo.
Hitlerovi sledbenici
Kibleru sam uslišio molbu da zadrži lični pištolj. General Kibler je kasnije imao prilike da u jugoslovenskom zarobljeničkom logoru raspravlja s generalom Lerom o nemačkoj agresiji i katastrofi, posle gledanja filmova o logorima smrti i saznanja o nacističkom teroru i u nemačkoj vojsci, o čemu govore i činjenice: da je od sedamnaest feldmaršala, deset za vreme rata uklonjeno s položaja, trojica ubijena, jedan bio u zatvoru, a samo se jedan uspeo zadržati na položaju do kraja rata; da je od trideset šest istaknutih generala dvadeset šest uklonjeno s položaja, trojica pogubena… a samo trojica dočekala kraj rata bez kaznenih posledica.
Za moje celokupno ratno delovanje, a posebno ovo oko Trsta, ustaški fašisti – revanšisti – koji su po svemu sudeći dobro izučili sa svog stanovišta i ocenili pojedinačne uloge aktera Tršćanske operacije – javno su mi u Nemačkoj dodelili posle rata zvanje “ratnog zločinca”, zbog likvidacije 97. nemačkog korpusa u rejonu Ilirske Bistrice” i “cveta hrvatske (čitati ustaške) inteligencije na granici Austrije i Slovenije”.
“Samo vi ubijajte, mi ćemo pobediti i pisati istoriju”, govorio je Hitler.
A eto, njegovi sledbenici istoriju boje svojim fašističkim gledanjima iako nisu pobedili.
Kako sam ja u ratnim događajima učestvovao kao komandant – jedan od brojnih idejnih i praktičnih tvoraca pobede nad fašističkim poretkom mraka i nasilja, njihove optužbe i osude predstavljaju mi posredno, svojesno priznanje i pohvalu, kao i ove Vrhovnog komandanta NOVJ – iako su mi tajno donele mnogo zla i štete, kroz delovanje hrvatskog nacionalističkog maspokreta, angažovanog na restauraciji fašističke tvorevine NDH.
Klica separatizma
Tako je – kao rezultat pobedonosnog završetka jugoslovenskog oslodilačkog rata – došlo, uprkos velikim i raznorodnim otporima, do teritorijalnog proširenja Hrvatske i Slovenije i nacionalnog oslobođenja velikog broja Hrvata i Slovenaca, dok je istovremeno Kosovo obećavano Albaniji. A ovo istorijsko dostignuće na zapadu Jugoslavije umnogome je proizvod Tršćanske operacije Četvrte armije, koja je svojim dejstvima stavila pred svršen čin Angloamerikance.
Maršalova pohvala
Za oko sto četrdeset hiljada savladanih neprijateljskih vojnika od Knina do Trsta, i potpuno uništenje i zarobljavanje dva nemačka Korpusa (15, 97) – od ukupno šest u nemačkoj Lerovoj balkanskoj grupaciji – Četvrtoj armiji je 1. maja 1945. upućena treća po redu
“Pohvala vrhovnog komandanta
Jedinicama IV armije, VII i IX korpusa Prvog maja 1945. godine jedinice naše Četvrte armije, Sedmog i Deveg korpusa nadirući neodoljivo na zapad potpuno su zauzele i oslobodile gradove Trst, Goricu i Tržič, izbivši na širokom frontu na reku Soču. Za izvođenje ovih sjajnih pobeda pohvaljujem jedinice Četvrte armije pod komandom general-lajtnanta Petra Drapšina, general-majora Pavla Jakšića, general-majora Karela Levičnika, pukovnika Boška Šiljegovića, jedinice Sedmog korpusa pod komandom Franca Poglajena i pukovnika Janeza Hribara i jedinice Devetog korpusa pod komandom pukovnika Viktora Avbelja i potpukovnika Jože Borštnera. Izražavam svoju zahvalnost svima borcima i rukovodiocima jedinica koje su izvojevale ove sjajne pobede.
Smrt fašizmu – sloboda narodu!
1. maja 1945. godine
Vrhovni komandant
maršal Jugoslavije
Tito.”
