Mehmed Paša Sokolović ubijen je 11. oktobra 1579. godine u Istanbulu, u 73. godini života. I dalje se ne zna koja je tačno bila njegova uloga u istoriji Srbije, a to pitanje izaziva oprečne stavove stručnjaka čak i 450 godina kasnije.
Rođen je pod imenom Bajica Nenadić, u selu Sokolovići blizu Rudog. O njegovom detinjstvu ne zna se puno – samo to da da mu se otac zvao Dimitrije i da su ga Turci odveli u janičare kao danak u krvi.
Mehmed paša Sokolović je počeo svoju “karijeru” u otomanskoj hijerarhiji 1543. godine, kada je postao zapovednik carske garde, a uzdizao se na lestvici vremenom, sve dok 1565. nije postao veliki vezir, najviši sultanov podanik.
Bez obzira na njegove visoke pozicije u turskom carskom sistemu (ili možda upravo zbog njih), uticao je na to da se podignu mnoge srpske zadužbine, od kojih je, svakako, najpoznatiji čuveni most, na Drini, odnosno “Na Drini ćuprija”.
Jedna od najvećih tačaka sporenja, ipak, ostaje uloga Mehmed paše Sokolovića u obnavljanju Pećke patrijaršije.
Postao veliki vezir osam godina nakon obnove Patrijaršije
Kako je poznati istoričar Luka Mičeta pisao za list Danas svojevremeno, Pećka patrijaršija obnovljena je 1557. godine, a to nije mogla da bude odluka Mehmed paše Sokolovića.
On smatra da je takve odluke mogao donositi samo sultan (u to vreme Sulejman Veličanstveni), ili možda veliki vezir, što Sokolović u to vreme još uvek nije bio. Na tom mestu nalazio se drugi Turčin srpskog porekla, Rustem-paša Opuković.
“Obnova Pećke patrijaršije je bila tako velika državnička odluka da Mehmed-paša nije mogao da je donese jer se često zaboravlja da je on u to doba bio samo rumelijski beglerbeg, komandant mornarice, treći vezir, a da će veliki vezir, drugi čovek carstva, postati tek tokom poslednje godine vladavine Sulejmana Veličanstvenog, 1565. godine, dakle osam godina od obnavljanja Pećke patrijaršije”, piše Mičeta.
Obnova Pećke patrijaršije bila prevashodno turska velika politika, piše Mičeta, pozivajući se na knjigu “Znameniti Srbi muslimani” Milenka Vukićevića, u kojoj on tvrdi da je Sulejman Veličanstveni u fermanu izdatom u doba obnavljanja Pećke patrijaršije naredio “da se u njegovoj carevini svaka vera slobodno ispoveda”.
Mičeta navodi još jednu stvar, pozivajući se na italijanskog putopisca Marka-Antonija Pigafete i njegovo pisanje iz 1568. godine, u kom stoji da ” zbog toga što hoće da podigne bezistan, karavan-saraj i druge građevine, Mehmed-paša Sokolović je, u ovom gradu (Beogradu), naredio da se poruše tri crkve raških hrišćana i jevrejske sinagoge. On te bogomolje nije razrušio toliko radi svoje gradnje koliko da se u njima ne bi vršili obredi”.
Ovim Mičeta iznosi tvrdnju da Mehmed paša Sokolović možda i nije učinio toliko za srpski narod kao što se misli.
“Pitanje je da li bi išta ostalo od Srba”
Sa druge strane medalje, mogli bismo da navedemo pisanja istoričara Predraga Markovića za list Nedeljnik.
Kako on smatra, mada je nejasno da li je obnova Pećke patrijaršije plod Sokolovićeve ljubavi prema Srbima ili otomanske politike, jedno je sigurno – vezirovanje Mehmed Paše Sokolovića se preklopilo sa vremenom kada je Turcima odgovaralo da daju ustupke Srbima.
Podsetimo, on je vezirovao od 1565-1579, za vreme tri sultana: Sulejmana Veličanstvenog, Selima II i Murata III.
“Da nije bilo ovoga našega zemljaka i njegove obnove Patrijaršije, Srbi bi izgubili instituciju koja je u velikoj meri sačuvala njihov identitet. Naravno, verovatno bi kasnije dobili crkvenu autonomiju, kao što su je Bugari dobili tek krajem 19. veka. Pre toga bili bi izloženi uticaju grčke, carigradske crkvene hijerarhije, kao što se dešavalo kada je Pećka patrijaršija ukinuta 1766. godine”, piše Marković.
Po njegovom mišljenju, Srbi su za ta dva veka (od 1557. do 1766) uspeli da učvrste svoj identitet, a posle su ulogu ukinute Patrijaršije preuzeli crkveni centri u Habzburškoj monarhiji, a možda donekle i Cetinjska mitropolija.
Sokolović je hteo da izbegne sukob sa nabujalim zapadnim silama, u kome je Osmansko carstvo trošilo previše, a od 17. veka je uglavnom gubilo.
Da je Osmansko carstvo odabralo drugi pravac širenja, skoro sve naftne rezerve od centralne Azije do Persijskog zaliva i Saudijske Arabije, od Alžira pa možda do Indonezije, bile bi u turskim rukama, smatra Marković, primećujući čak i da je “pitanje da li bi išta ostalo od Srba”.
Kao što možemo da vidimo, ni četiri i po veka kasnije, ni istoričari nisu uspeli da iskristališu kakva je tačno bila uloga Mehmed Paše Sokolovića, koji je ubijen na današnji dan 1579. godine u Istanbulu, za istoriju Srbije, ali neke stvari su, ipak, opšte poznate.
Bio je veliki zadužbinar, pa je tako, pored najpoznatijeg mosta na Drini, sagradio bar još tri mosta u današnjoj Bosni i Hercegovini, i jedan u Crnoj Gori. Podigao je i džamiju u svom rodnom mestu, a prema predanju, i crkvu u Poblaću. Ktitor je i mnogih česama, a najpoznatija je ona na Kalemegdanu.
Možda nikada nećemo ni saznati pravu istinu o njegovim motivima, ni o tome koliki je tačno njegov uticaj bio na odluku o obnovi Pećke patrijaršije, jer bi to zahtevalo da znamo sve pojedinosti o njegovom životu, a posle toliko vremena, ko zna koliko toga je izgubljeno.
Međutim, jedna stvar je sigurna – Mehmed Paša Sokolović jedna je od najuticajnijih osoba u 16. veku kada je Balkan u pitanju, a u tome, na ovaj ili onaj način, veliku ulogu igra njegovo srpsko poreklo.
